Strzelce Opolskie | Niemodlin | Głogówek | Jemielnica | Lubliniec | Ujazd | Chrzelice | Woźniki

Strzelce Opolskie, woj. opolskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych nazwa osady pojawiła się po raz pierwszy pod rokiem 1234. Była to niewielka osada leśna, która służyła jako baza myśliwych książęcych. Lokacja miasta na prawie niemieckim dokonana prawdopodobnie w roku 1290 przez księcia opolskiego Bolesława I. Na początku swego istnienia miejscowość położona w granicach księstwa opolsko-raciborskiego, następnie w latach 1290/91-1317 w ziemi opolsko-niemodlińskiej. W latach 1317-1382 Strzelce pozostawały stolicą odrębnego księstwa piastowskiego rządzonego przez własną linię książęcą (Albert i Bolesław III). W późniejszych latach połączone z ziemią niemodlińską, nadal stanowi odrębny organizm polityczny. Po śmierci ostatniego Piasta strzelecko-niemodlińskiego, Bolesława V Wołoszka w roku 1460, Strzelce (i Niemodlin) ponownie włączone do księstwa opolskiego.
Pamiątką okresu piastowskiego jest ruina pałacu - pierwotnie zamku książąt opolskich i strzeleckich, jak również pochodząca z XV wieku miejska baszta obronna, w wieku XVII/XVIII przebudowana na dzwonnicę kościelną.

Niemodlin, woj. opolskie, pow. opolski
Pierwsza osada słowiańska istniała na tym terenie już w X wieku. Od roku 990 w granicach państwa Mieszka I. Lokacja miasta na prawie niemieckim dokonana ok. roku 1283 przez książąt opolskich. W latach 1173-1201 w granicach księstwa opolskiego Jarosława, następnie do roku 1313 - w księstwie opolsko-raciborskim. W latach 1313/14-1382 Niemodlin pozostawał stolicą odrębnego księstwa piastowskiego rządzonego przez własną linię książęcą. W późniejszych latach połączone z ziemią strzelecką, nadal stanowi odrębny organizm polityczny. Po śmierci ostatniego Piasta strzelecko-niemodlińskiego, Bolka V Wołoszka w roku 1460, Niemodlin (i Strzelce) ponownie włączone do księstwa opolskiego.
Pamiątką okresu piastowskiego jest gotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (wzmiankowany w źródłach pisanych już w roku 1228) oraz późnobarokowy pałac - pierwotnie gotycki zamek obronny książąt niemodlińskich, zbudowany z inicjatywy księcia Bolka I Pierworodnego ok. roku 1314.

Głogówek, woj. opolskie, pow. prudnicki
Po raz pierwszy Głogówek został wzmiankowany (pod nazwą Glogov) w dokumencie cystersów datowanym na lata 1212/1214. Początkowo w granicach księstwa opolsko-raciborskiego. Pierwsza lokacja miasta (na prawie średzkim) dokonana w roku 1275 przez księcia Władysława I opolskiego. Pomiędzy 1313 i 1314 synowie zmarłego Bolesława I opolskiego podzielili między sobą jego dawne władztwo i w ten sposób powstało odrębne księstwo niemodlińskie, w skład którego wchodził m.in. Głogówek. Pierwszym księciem z linii niemodlińskiej był Bolesław I Pierworodny. Po jego śmierci (1362/65) ziemie te przejęli synowie: Bolesław II († 1367/68), Wacław († 1369) i Henryk († 1382). Po roku 1382 Głogówek (i pozostałe tereny księstwa niemodlińskiego) powrócił pod zarząd Piastów z linii opolskiej. W latach 1424-1450 wyodrębniło się samodzielne księstwo głogówecko-prudnickie, którego władcą był książę Bolesław V Wołoszek. Po śmierci tego władcy w roku 1460 Głogówek oraz Prudnik (i pozostałe ziemie: Niemodlin, Strzelce, Olesno) zostały włączone do władztwa Mikołaja I opolskiego. Pamiątkami najstarszych dziejów miasta są zamek, klasztor franciszkanów, kościół Św. Bartłomieja, baszta więzienna z roku 1595, a także pozostałości murów miejskich z XIV wieku.
Powstanie pierwszego zamku w Głogówku datuje się na przełom XIII i XIV stulecia (część opracowań wskazuje nawet, iż wzniesiony został z inicjatywy księcia Bolesława I opolskiego ok. 1283 roku). Niestety, niewiele wiadomo o pierwszej tutejszej warowni. Zapewne założenie posiadało murowaną wieżę, budynek mieszkalny i mury obwodowe, ale brak pewności, czy pozostałe obiekty również wzniesiono z kamienia/cegły, czy może jednak były drewniane. Warownia w tej formie - bez uchwytnych w źródłach informacji o większych przebudowach - pozostawała w ręku Piastów opolskich do roku 1532, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel roku, książę Jan II Dobry. Od roku 1561 obiekt przeszedł we władanie śląskiego rodu rycerskiego Oppersdorffów, którego kolejni przedstawiciele całkowicie zmienili oblicze surowej piastowskiej warowni. W latach 1561–1571 wzniesiono trójskrzydłowy gmach, wraz z kaplicą, stanowiący rdzeń zamku górnego, w latach 1584–1606 rozbudowano zamek górny dodając m.in. narożne wieże. Następnie po 1606 roku wyburzono przedzamcze, budując na jego miejscu zamek dolny, wraz z reprezentacyjną bramą oraz zabudowaniami gospodarczymi. Zamek wzbogacił się wkrótce o bibliotekę i nową barokową kaplicę. W takim właśnie obiekcie od 17 października do 18 grudnia 1655 roku ukrywał się przed wojskami szwedzkimi król Jan II Kazimierz Waza, wraz z najbliższym otoczeniem, w tym m.in. z nastoletnim wówczas Michałem Wiśniowieckim, przyszłym królem polskim. Oppersdorffowie posiadali zamek aż do roku 1945. Po II wojnie światowej obiekt ulegał stopniowej degradacji (i rabunkowi) i obecnie jego stan techniczny należy ocenić jako zły.
Początki franciszkanów w Głogówku należy łączyć z działalnością fundacyjną księcia Władysława I opolskiego. To ten władca w roku 1264 sprowadził zakonników z Czech. Pierwszy, średniowieczny (XIII-XIV w.) etap funkcjonowania klasztoru nie jest dostatecznie oświetlony przez źródła i kończy się najazdem husytów w 1428 roku: zabudowania klasztorne zostały wówczas zniszczone, a zakonnicy przenieśli się do Koźla. Wkrótce jednak powrócili do Głogówka i rozpoczęto odbudowę klasztoru, skoro w roku 1460 pochowano tam księcia Bolesława V Wołoszka. Co ciekawe, jak informują Roczniki głogowskie franciszkanie pochowali go w swoim kościele, nie dbając o to, że był ekskomunikowany, ponieważ czego wzdryga się szatan, to mnich odważa się czynić. Lecz mnisi nie mieli spokoju ani we dnie, ani w nocy. Późniejsze dzieje klasztoru franciszkańskiego w Głogówku to kolejne etapy jego rozkwitów i upadków na skutek szeregu zdarzeń, m.in. wojen, pożarów, sekularyzacji. Obecnie - od 1945 roku - obiekty klasztorne nadal służą franciszkanom.
Pierwsza informacja źródłowa o istnieniu parafii w Głogówku pochodzi z roku 1284, kiedy to wzmiankowano tamtejszego proboszcza. W roku 1379 staraniem księcia Henryka niemodlińskiego wniesiono nowy gotycki kościół Św. Bartłomieja i podniesiono go do rangi kolegiaty. Wkrótce (1382) książę Henryk został w kolegiacie pochowany. W czasach wojen husyckich kolegiata mocno ucierpiała, by następnie zostać odbudowana. Obecny wygląd założenia to efekt szeregu prac budowlanych prowadzących m.in. do całkowitej barokizacji wnętrza. Kościół utracił również status kolegiaty.

Jemielnica, woj. opolskie, pow. strzelecki, gm. Jemielnica - opactwo cystersów
Fundacja opactwa cystersów w Jemielnicy nastąpiła w roku 1307 z inicjatywy księcia Bolesława I opolskiego. Zakonnicy przybyli z Rud k. Raciborza. Pierwsze obiekty klasztorne były drewniane. Budowa murowanego założenia (w roku 1361) związana jest z działalnością fundacyjną księcia Alberta strzeleckiego. Od samego początku swego istnienia Jemielnica stała się ważnym ośrodkiem kultu w księstwie opolskim (następnie strzeleckim), a być może także nekropolią piastowską: prawdopodobnie pochowano tu księcia Alberta strzeleckiego. W czasie wojen husyckich, w roku 1430, zespół klasztorny został ograbiony i spalony. Obecny wygląd klasztor zawdzięcza barokowej przebudowie z połowy XVIII wieku. Jednym z zachowanych budynków dawnego opactwa jest dawny książęcy młyn wodny, który w roku 1361 został cystersom przekazany przez księcia Alberta strzeleckiego. Obecnie obiekt ten - po wielu pożarach i przebudowach - pełni rolę budynku mieszkalnego.

Lubliniec, woj. śląskie, miasto powiatowe - zamek książęcy, następnie rezydencja magnacka
W źródłach pisanych informacja o zamku w Lublińcu pojawiła się dopiero w roku 1379, jednak badacze wskazują, iż założenie jest znacznie starsze i być może pochodzi z lat 70. XIII wieku (fundacja księcia Władysława I opolskiego). W późniejszych latach obiekt pozostawał we władztwie Piastów opolskich (Bolesława I, Bolesława II, Alberta strzeleckiego i Władysława II Opolczyka). W roku 1396, w czasie wojny Władysława Opolczyka z Władysławem Jagiełłą zamek w Lublińcu został zdobyty przez wojska królewskie. Po krótkim okresie pozostawania w rękach wojewody krakowskiego Spytka z Melsztyna i książąt cieszyńskich, w roku 1401 powrócił do Piastów opolskich (do księcia Bernarda niemodlińskiego). Po śmierci ostatniego księcia opolskiego, Jana II Dobrego (w roku 1532) zamek lubliniecki pozostawał w granicach monarchii Habsburgów i był przedmiotem licznych dzierżaw. W związku z brakiem materiałów źródłowych, jak również badań archeologicznych, ustalenie wyglądu zamku z czasów piastowskich nie jest możliwe. Wkrótce z warowni o charakterze obronnym przebudowany został na rezydencję magnacką (po roku 1650 w stylu barokowym, a w końcu XVIII wieku w stylu klasycystycznym).

Ujazd, woj. opolskie, pow. strzelecki
W źródłach pisanych nazwa osady pojawiła się po raz pierwszy w bulli papieża Hadriana IV z roku 1155. Od początku stanowi własność biskupów wrocławskich. Lokacja na prawie niemieckim w roku 1223, zatwierdzona przez księcia Kazimierza I opolskiego. W II połowie XIV wieku Ujazd stanowił punkt sporny pomiędzy biskupem wrocławskim Przecławem z Pogorzeli i księciem strzeleckim Bolesławem III. Konflikt (zbrojny) w roku 1370 zakończył cesarz Karol IV Luksemburski nakazując księciu wypuszczenie jeńców, a biskupowi likwidację umocnień miasta. W roku 1428 biskup wrocławski (i książę oleśnicki) Konrad IV Starszy oddaje Ujazd (z zamkiem i całym okręgiem) w zastaw księciu Bernardowi niemodlińskiemu (opolskiemu). W roku 1443 Ujazd (z zamkiem i całym okręgiem) stał się władztwem jego bratanka, Bolesława V Wołoszka, księcia strzelecko-niemodlińskiego. Po śmierci tego władcy (1460), Ujazd przejmuje książę Mikołaj I opolski i w roku 1463 oddaje go swojej córce Machnie (Małgorzacie) jako wiano. Mąż Machny, książę Przemysław toszecki wykupuje wiano i ostatecznie w roku 1466 przekazuje Ujazd (wraz z okręgiem) swemu bratu, Janowi IV gliwickiemu. Po śmierci Jana IV (1495/97) władztwo powraca w ręce biskupów wrocławskich, by wkrótce (1524) zostać ostatecznie sprzedane w ręce prywatne.
Pamiątką okresu piastowskiego jest ruina pałacu - pierwotnie zamku biskupów wrocławskich. Powstał on w połowie wieku XIII, być może wkrótce po lokacji Ujazdu, tj. po roku 1223. Pierwsze założenie miało formę kamiennej wieży mieszkalnej wzniesionej na planie kwadratu (o bokach długości ok. 8,5 m), wzmocnionej w narożach przyporami. Już niebawem - w końcu wieku XIII - obiekt został znacząco rozbudowany. Wzniesiono kamienny mur obwodowy (o grubości 2,2 m) zamykający prostokątny dziedziniec o powierzchni ponad 7 arów. Zachodnia ściana wieży mieszkalnej została włączona konstrukcyjnie w skład muru obwodowego. Wjazd na zamek ulokowano po stronie wschodniej. Pozostałe obiekty wykonane były prawdopodobnie z drewna, gdyż nie odnaleziono ich pozostałości podczas badań wykopaliskowych. Założenie chronione było dodatkowo przez dwie suche fosy i dwa ziemne wały. W takiej formie obiekt funkcjonował do II połowy wieku XIV, kiedy to w roku 1370 biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli zmuszony został do zburzenia obwarowań zamku. Rozebrana do fundamentów została wówczas cała południowa część warowni, a także część muru obwodowego. Wkrótce jednak (jeszcze w wieku XIV) nastąpiła odbudowa założenia przy wykorzystaniu nowego budulca - cegły. Zachowane fragmenty muru ceglanego nadbudowano ścianą ceglaną, a w południowej części zamku wzniesiono nowy mur ceglany. W południowo-wschodnim narożniku i wzdłuż ściany wschodniej powstał kilkukondygnacyjny budynek mieszkalny przewyższający koronę murów. W XV wieku - na skutek szeregu umów zastawnych - zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli, co miało bezpośredni wpływ na jego stan techniczny. Gotycki obiekt w roku 1524 opisywany był już jako ruina. W tym też roku przeszedł w ręce prywatne (w których pozostawał do końca II wojny światowej). Zamek był kilkukrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. w końcu wieku XVI w stylu renesansowym i w I połowie XVIII wieku w stylu barokowym. Zatracił ostatecznie wszelkie cechy militarne, stając się z czasem wygodną rezydencją. W roku 1945, podczas zdobywania Ujazdu przez Armię Czerwoną, założenie zostało całkowicie zrujnowane. Obecny wygląd zamku to efekt rewitalizacji z lat 2015-16. Obiekt udostępniony jest zwiedzającym w postaci tzw. "trwałej ruiny".

Chrzelice, woj. opolskie, pow. prudnicki, gm. Biała - zamek książęcy, następnie rezydencja magnacka
Ceglany zamek (gotycki) powstał prawdopodobnie w połowie wieku XIV z inicjatywy jednego z książąt niemodlińskich, być może Bolesława I Pierworodnego, który pragnął w ten sposób zabezpieczyć południową część swojego władztwa. Obiekt na planie nieregularnego trapezu zbudowano na wzniesieniu pośród podmokłych łąk. Zamek posiadał dwa budynki mieszkalne, a pomiędzy nimi znajdowała się brama. W północno-zachodniej części dziedzińca wzniesiono wolnostojącą wieżę ostatecznej obrony. Zamek otaczała fosa wypełniona wodą. Podczas czasie najazdów husyckich w latach 1428-34 obiekt doznał szeregu zniszczeń: uszkodzone zostały mury obronne, a także cylindryczna wieża. Zamek wkrótce wyremontowano, jednak wieżę cylindryczną odbudowano tylko do wysokości murów. Po śmierci ostatniego księcia opolskiego, Jana II Dobrego (w roku 1532) zamek chrzelicki pozostawał w granicach monarchii Habsburgów i był przedmiotem licznych dzierżaw. W drugiej połowie XVII wieku obiekt uległ znaczącej przebudowie w czteroskrzydłowy barokowy pałac pozbawiony cech obronnych. Obecny stan budynku to efekt szeregu zaniedbań budowlanych i inwestycyjnych po II wojnie światowej.

Woźniki, woj. śląskie, pow. lubliniecki
W źródłach pisanych nazwa osady pojawiła się po raz pierwszy w roku 1206 w dokumentach zamiany wsi pomiędzy biskupem krakowskim Pełką i opatem norbertanów z Ołbina pod Wrocławiem. Dokumenty wspominają o dziesięcinach ze wsi Voznici, co oznacza, iż była to już ukształtowana osada służebna, której mieszkańcy zobowiązani byli do produkcji kół i wozów na rzecz księcia. Początkowo Woźniki należały do kasztelanii bytomskiej (w księstwie opolsko-raciborskim), jednak po śmierci księcia Władysława I opolskiego (1281/82) i po dalszym podziale ojcowizny (1284), znalazły się w księstwie opolskim pod rządami księcia Bolesława I. W dokumencie tego władcy z roku 1301 Woźniki po raz pierwszy zostały wymienione (Wosnik) jako miasto, co wskazuje, iż prawdopodobnie pierwszej lokacji na prawie niemieckim dokonał właśnie Bolesław I opolski, prawdopodobnie pod koniec XIII wieku. Od roku 1317 Woźniki pozostawały w granicach księstwa strzeleckiego rządzonego przez księcia Alberta. Po jego zgonie (1370/71) okręg lubliniecki (wraz z Woźnikami) przeszedł pod panowanie Władysława II Opolczyka. W roku 1396 - w toku kolejnej wojny pomiędzy księciem opolskim i królem Władysławem Jagiełłą - miasto zostało zajęte przez wojska Spytka z Melsztyna, kasztelana krakowskiego. Ziemie te jednak wkrótce powróciły do Piastów: w roku 1401 otrzymał je (jako posag) książę Bernard niemodliński po ślubie z Jadwigą, córką Spytka z Melsztyna. W roku 1454 książę Bernard odnowił prawa miejskie Woźnik - miasto zostało przeniesione wówczas w nowe miejsce, bowiem Stare Woźniki zostały zniszczone w I połowie XV wieku, prawdopodobnie podczas jednego z najazdów husyckich, być może z roku 1430. Po śmierci ostatniego Piasta strzelecko-niemodlińskiego, Bolesława V Wołoszka w roku 1460, Woźniki (wraz z całą ziemią lubliniecką) ponownie włączone do księstwa opolskiego.
Pamiątką okresu piastowskiego są pozostałości warowni/zamku. Prawdopodobnie powstał na przełomie XIII i XIV wieku (po pierwszej lokacji miasta), możliwe jednak, iż był znacznie młodszy i wzniesiono go dopiero w połowie wieku XIV. Obiekt po raz pierwszy wzmiankowany jako "gród lub warownia" (castrum sive fortalitium) dopiero w dokumencie księcia Władysława II Opolczyka z roku 1386. Dokument ten książę wystawił właśnie w Woźnikach, co pośrednio wskazuje, iż był gościem w warowni, zapewne najbardziej okazałym obiekcie na terenie miasta. Dokument ten wskazuje, iż był to obiekt niewielki, a ponadto nadawany był przez księcia wraz z urzędem wójta. Wójtowska warownia funkcjonowała do połowy wieku XV, kiedy to jedna z wypraw husyckich całkowicie spustoszyła miasto. Obiekt również uległ całkowitemu zniszczeniu i degradacji: gdy w roku 1497 ówczesny wójt Woźnik przekazał teren dawnego grodu lokalnemu kościołowi parafialnemu, w dokumencie wspomniano wyłącznie o łąkach i niwach. Do czasów dzisiejszych zachowały się wyłącznie mało czytelne fragmenty wałów i zarys fos.