Opole | Racibórz | Pszczyna | Rybnik | Rudy | Wodzisław Śląski | Żory | Mikołów | Bieruń

Opole, woj. opolskie, miasto wojewódzkie
Po raz pierwszy osada plemienia Opolan została opisana w "Geografie Bawarskim" datowanym na rok 845. Od roku 990 w granicach państwa Mieszka I. Stolicą odrębnego księstwa staje się po raz pierwszy w roku 1173, kiedy to władcą opolskim zostaje książę Jarosław. Po jego śmierci w roku 1201 włączone do państwa Mieszka I Laskonogiego - protoplasty piastowskiej linii książąt opolsko-raciborskich. Pierwsza lokacja miasta (na prawie flamandzkim) dokonana tuż przed rokiem 1217 przez księcia Kazimierza I opolskiego. Opole pozostawało stolicą odrębnego księstwa do roku 1532, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel opolsko-raciborskiej linii Piastów, książę Jan II Dobry. W późniejszych latach miasto pozostawało w granicach monarchii Habsburgów, okresowo w rękach przedstawicieli innych dynastii (m.in. w latach 1552-56 władczynią Opola została Izabela Jagiellonka, była królowa węgierska, córka Zygmunta I Starego). W roku 1645 Władysław IV Waza - na mocy układu z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem - objął księstwo opolskie i raciborskie tytułem zastawu. Umowa przewidywała 50-letni okres władztwa Wazów, jednak Habsburgowie spłacili zobowiązania już w roku 1666 i odzyskali władzę w Opolu (oraz w Raciborzu).
Pamiątką okresu piastowskiego jest "Wieża Piastowska" - pozostałość zamku na Ostrówku. Budowę pierwszego murowanego zamku w miejscu, w którym od wieku IX (albo VIII) funkcjonowała osada plemienia Opolan, a następnie gród wczesnopiastowski, przypisuje się księciu Kazimierzowi I opolskiemu. Obiekt wzmiankowany został w roku 1228, jednak badacze uściślają czas jego budowy na lata 1211-17. Pierwszy opolski zamek składał się z wolnostojącego czworobocznego budynku otoczonego murem obronnym. Znacząca rozbudowa założenia (w stylu gotyckim) nastąpiła za rządów księcia Bolesława I opolskiego: powstało wówczas m.in. dwukondygnacyjne książęce palatium z kaplicą, a także prawdopodobnie wieża bramna (możliwe również, iż została wzniesiona jeszcze przez Kazimierza I). W połowie wieku XIV - za czasów księcia Bolesława II opolskiego - zamek rozbudowano o 35-metrową cylindryczną ceglaną wieżę ostatecznej obrony na kamiennym fundamencie. W następnych latach kolejni piastowscy książęta opolscy rozbudowywali zamek, m.in. poprzez wznoszenie budynków gospodarczych przylegających do murów obwodowych. Poza funkcjami rezydencjonalnymi, zamek na Ostrówku posiadał również duże walory obronne. W roku 1395 obiekt obronił się przed atakiem wojsk króla Władysława II Jagiełły, a w roku 1474 przed wojskami króla Kazimierza IV Jagiellończyka. Upadek zamku i marginalizację jego znaczenia należy łączyć z wygaśnięciem piastowskiej linii opolskiej w roku 1532. Obecny wygląd i kształt założenia to efekt wielowiekowych przebudów, pożarów, wyburzeń i zniszczeń wojennych. W latach 1928–1931 zamek na Ostrówku został rozebrany w związku z bardzo złym stanem technicznym. Dzięki staraniom mniejszości polskiej w Opolu powstrzymano rozbiórkę wieży ostatecznej obrony, która zyskała miano "Wieży Piastowskiej". W miejscu zamku wzniesiono modernistyczny biurowiec, pełniący obecnie funkcję siedziby Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego.
Pozostałymi obiektami z czasów piastowskich są zabudowania kolejnego zamku książęcego ("zamku na Górce"), klasztor franciszkanów - nekropolia Piastów opolskich (w krypcie pod kościołem zachowały się szczątki wielu książąt piastowskich), a także gotycka katedra Podwyższenia Krzyża Świętego (przebudowana w tym stylu przez ostatniego Piasta opolskiego, Jana II Dobrego). W pobliżu katedry zachował się fragment miejskich murów obronnych wzniesionych ok. 1285 przez księcia Bolesława I opolskiego, natomiast na rynku znajduje się tzw. Kamienica Książęca - własność Piastów opolskich aż do roku 1532. W budynku tym przez krótki czas przebywał Jan II Kazimierz Waza, podczas Potopu szwedzkiego.
W Czarnowąsach (do roku 2017 była to odrębna miejscowość, obecnie w granicach administracyjnych Opola) znajduje się ponorbertański zespół klasztorny, którego fundatorem w roku 1228 był książę Kazimierz I opolski. W tym klasztorze został on również pochowany.

Racibórz, woj. śląskie, miasto powiatowe
Po raz pierwszy gród raciborski - jako siedziba plemienia Gołęszyców - został wzmiankowany w "Geografie Bawarskim" datowanym na rok 845. Od roku 990 w granicach państwa Mieszka I. W roku 1108 pod Raciborzem wojska Bolesława III Krzywoustego rozbiły siły morawskie pustoszące Śląsk. Stolicą odrębnego księstwa staje się w roku 1172, kiedy to władcą raciborskim zostaje książę Mieszko I Laskonogi. Pierwsza lokacja miasta (na prawie flamandzkim) dokonana tuż przed rokiem 1217 przez księcia Kazimierza I. Miasto lokowane ponownie (tym razem na prawie magdeburskim) 17 czerwca 1299 roku przez księcia Przemysła. Do końca XIII wieku, wraz z Opolem, był gród raciborski jedną ze stolic księstwa. W latach 1290/91-1336 wyodrębniło się samodzielne księstwo raciborskie rządzone przez własną piastowską linię książęcą. Wraz ze śmiercią ostatniego piastowskiego księcia Raciborza - Leszka - w roku 1336 miasto wraz z okręgiem przeszło pod panowanie bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów. W roku 1645 Władysław IV Waza - na mocy układu z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem - objął księstwo raciborskie i opolskie tytułem zastawu. Umowa przewidywała 50-letni okres władztwa Wazów, jednak Habsburgowie spłacili zobowiązania już w roku 1666 i odzyskali władzę w Raciborzu (oraz w Opolu).
Pamiątką okresu piastowskiego jest m.in. zamek, podominikański gotycki kościół Św. Jakuba - nekropolia Piastów opolsko-raciborskich, gotycki były kościół dominikanek pw. Św. Ducha (obecnie muzeum) oraz gotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - najstarsza parafia raciborska. Gotycki murowany zamek w Raciborzu ufundowany został ok. 1287 roku przez książąt braci Przemysła (raciborskiego) i Mieszka (cieszyńskiego), którzy w tamtym czasie wspólnie władali ziemią cieszyńsko-oświęcimsko-raciborską. Obiekt wzniesiono na planie zbliżonym do elipsy, z uwagi na posadowienie go w granicach wałów pierwotnego zamku kasztelańskiego. Inwestycja obejmowała budowę ceglanego budynku mieszkalnego z basztą oraz budynków gospodarczych przy murze obronnym (zastąpił on drewnianą palisadę na wałach). W tym też czasie (1288-93) wzniesiono gotycką kaplicę, która otrzymała wezwanie Św. Tomasza Kantuaryjskiego (Becketa). Powstała ona w miejscu dotychczasowej romańskiej rotundy z końca XII wieku. Następna większa inwestycja budowlana miała miejsce w wieku XVI: średniowieczne wały zastąpiono murami z basztami łupinowymi. Obecny wygląd zamku to efekt szeregu późniejszych przebudów. Najstarszym elementem założenia jest kaplica zamkowa oraz XIII-wieczny budynek bramny.

Pszczyna, woj. śląskie, miasto powiatowe
Po raz pierwszy Pszczyna pojawia się w źródłach pisanych w roku 1303, chociaż z pewnością jest osadą znacznie starszą. Historycy wskazują, iż pierwszy warownia (strażnica) pszczyńska powstała już między XI a XIII wiekiem. Od ok. 1179 roku w granicach księstwa opolsko-raciborskiego. W wyniku podziału, do którego doszło ok. 1290 roku pomiędzy braćmi Mieszkiem (cieszyńskim) i Przemysłem (raciborskim), ziemia pszczyńska stała się częścią odrębnego księstwa raciborskiego. Wraz ze śmiercią ostatniego piastowskiego księcia Raciborza - Leszka - w roku 1336 miasto wraz z okręgiem przeszło pod panowanie bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów. Ponownie w rękach piastowskich od roku 1498, kiedy to książę Kazimierz II cieszyński formalnie obejmuje rządy nad miastem. Już jednak w roku 1517 Kazimierz sprzedaje Pszczynę (za 4000 guldenów) Janowi Thurzo, dostojnikowi węgierskiemu.
Najważniejszym zabytkiem Pszczyny jest klasycystyczna rezydencja książąt Hochberg von Pless ulokowana w miejscu dawnego zamku piastowskiego, którego pozostałości zachowały się w piwnicach. Do pamiątek dotyczących władców polskich należy zaliczyć również kapliczkę Bądź Wola Twoja. Jest to wprawdzie obiekt XVIII-wieczny (prawdopodobnie), jednak ulokowany w miejscu starszego założenia, przy którym - według podań - doszło w czerwcu 1574 roku do spotkania uciekającego do Francji króla Henryka Walezego i Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody bełskiego. Król obiecywał magnatowi rychły powrót do Rzeczypospolitej po załatwieniu wszystkich spraw we Francji.

Rybnik, woj. śląskie, miasto powiatowe
Początki osady rybackiej, na bazie której rozwinęło się miasto, badacze datują na przełom IX i X wieku. Stopniowy wzrost znaczenia miejscowości spowodowany był nie tylko rozwojem rybactwa i rybołówstwa, ale również dogodnym położeniem na ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Krakowa (przez Oświęcim) do Raciborza. W latach 1202-1211 książę Mieszko I Laskonogi wraz z żoną Ludmiłą fundują w Rybniku klasztor norbertanek, jednak już wkrótce (1228) zakonnice zostają przeniesione do Czarnowąsów przez syna książęcej pary - Kazimierza I opolskiego. Duże zniszczenia osady dokonały się w roku 1241, w związku z najazdem mongolskim. Lokacja miasta (na prawie magdeburskim) dokonana pomiędzy rokiem 1288 a 1308, prawdopodobnie przez księcia Przemysła raciborskiego. Początkowo (od ok. 1179 roku) w granicach księstwa opolsko-raciborskiego, następnie w księstwie raciborskim (w latach 1290/91-1336 wyodrębniło się samodzielne księstwo rządzone przez własną piastowską linię książęcą). Wraz ze śmiercią ostatniego piastowskiego księcia Raciborza - Leszka - w roku 1336 miasto wraz z okręgiem przeszło pod panowanie bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów. W roku 1521 zmarł bezpotomnie ostatni Przemyślida raciborski - książę Walentyn Garbaty. Księstwo raciborskie (wraz z Rybnikiem) zostaje przejęte przez księcia opolskiego Jana II Dobrego, w którego rękach pozostaje aż do jego śmierci (1532).
W mieście zachowały się obiekty świadczące pośrednio o jego piastowskiej przeszłości. Najważniejszym z nich jest budynek Sądu Rejonowego w Rybniku w formie barokowo-klasycystycznego pałacu. Jest to obiekt stosunkowo późny (XVI-XVII w.), jednak wzniesiony w miejscu (i na fundamentach) gotyckiego piastowskiego zamku. Pierwsze założenie obronne (drewniano-ziemne) w Rybniku powstało prawdopodobnie w wieku XII, za rządów księcia Mieszka I Laskonogiego. W wieku XIV założenie zostało znacząco rozbudowane: powstała gotycka murowana warownia, która w swym zasadniczym kształcie przetrwała do połowy XVII wieku. Kolejnym obiektem, który nawiązuje do starszej piastowskiej fundacji jest kościół Wniebowzięcia NMP. Kościół ten to zachowane gotyckie prezbiterium XV-wiecznej świątyni farnej, zbudowanej w miejscu pierwotnego drewnianego kościoła sprzed 1180 roku, prawdopodobnej fundacji księcia Mieszka I Laskonogiego. Interesującym obiektem jest również współczesna (1997) kapliczka Św. Urbana. Jest to wierna kopia kapliczki, którą wniesiono w końcu XIX wieku z cegieł pozostałych po budowie pobliskiego szpitala psychiatrycznego. Oryginalna kapliczka nawiązywała do wydarzenia z 13 maja 1433 roku, kiedy to wojska księcia Mikołaja V karniowsko-raciborskiego rozbiły siły husyckie i dowodzącego nimi księcia Bolesława V Wołoszka. W miejscu bitwy istniał od wieku XV do połowy wieku XIX kamienny symboliczny kopiec, jednak w związku z budową szpitala został on usunięty, a samo wzgórze, na którym miało miejsce starcie zbrojne, zabudowano obiektami szpitalnymi.

Rudy, woj. śląskie, pow. raciborski, gm. Kuźnia Raciborska - opactwo cystersów
Fundacja opactwa cystersów w Rudach nastąpiła w roku 1258. Jej inicjatorem był książę Władysław I opolski. Zakonnicy przybyli do Rud z Jędrzejowa. Od samego początku swego istnienia klasztor w Rudach stał się ważnym ośrodkiem kultu w księstwie opolsko-raciborskim. Pierwotnie był to wczesnogotycki budynek. Swój obecny kształt zawdzięcza barokowej przebudowie z XVII wieku. Zewnętrzna fasada jest barokowa, natomiast wnętrze kościoła zachowało cechy gotyckie. W czasie modernizacji wystroju świątyni realizowanej w latach 1785-90 dodano na fasadzie frontowej m.in. tarczę herbową z wizerunkiem ukoronowanego orła, na piersi którego umieszczono inicjał, literę "W". Jest to nawiązanie do herbu Piastów górnośląskich i osoby fundatora opactwa – Władysława I opolskiego. We wnętrzu kościoła - w kaplicy Św. Krzyża - znajduje się jeszcze jedno odniesienie do księcia Władysława I opolskiego - płyta pamiątkowa, przedstawiająca imaginacyjny wizerunek tego władcy.

Wodzisław Śląski, woj. śląskie, miasto powiatowe
Po raz pierwszy Wodzisław pojawia się w źródłach pisanych ok. roku 1257, chociaż jest osadą znacznie starszą. Prawdopodobnie teren ten już od VIII wieku pozostawał w zasięgu wpływów słowiańskiego plemienia Gołęszyców, którzy posiadali w pobliżu duży gród w Lubomii. Od ok. 1179 roku w granicach księstwa opolsko-raciborskiego. Duże zniszczenia osady dokonały się w roku 1241, w związku z najazdem mongolskim. Lokacja miasta (na prawie magdeburskim) dokonana ok. 1257 roku przez księcia Władysława I opolskiego. W tym samym też czasie władca ów sprowadził i osiedlił na terenie miasta zakon franciszkanów. Szybki wzrost znaczenia miasta i okręgu zaowocował jego okresowym usamodzielnieniem, bowiem do roku 1351 Wodzisław był siedzibą księżnej Konstancji, córki Władysława I opolskiego. W późniejszych latach stanowił władztwo książąt śląskich z dynastii Przemyślidów, następnie królów czeskich, Habsburgów, by ostatecznie zostać włączone do Prus.
Pozostałościami najstarszego okresu funkcjonowania miasta są dwa grodziska. Pierwsze z nich, zlokalizowane na wzgórzu o nazwie Grodzisko, to obiekt dość tajemniczy. Badania archeologiczne nie dały odpowiedzi na pytanie o jego historię (wiadomo tylko, iż był to obiekt średniowieczny) czy przeznaczenie. Drugi gród znajdujący się w Parku Zamkowym pochodzi z czasów lokacji miasta. Na szczycie zachowanego do dziś kopca znajdowała się wieża mieszkalno-obronna, stanowiąca element piastowskiego założenia obronnego w tym miejscu. Wieża została zniszczona najazdów husyckich w XV wieku, natomiast zamek funkcjonował do roku 1648, kiedy to w czasie działań wojennych został zniszczony przez oddziały szwedzkie. W połowie XVIII wieku w miejscu dawnego zamku wzniesiono klasycystyczny pałac rodu Dietrichsteinów. Kolejnym obiektem o średniowiecznym rodowodzie jest pofranciszkański zespół klasztorny – pierwotna fundacja księcia Władysława I opolskiego. W pobliżu kościoła Wniebowzięcia NMP ustawiono dwa krzyże pokutne odnalezione na terenie miasta.

Żory, woj. śląskie, miasto powiatowe
Teren obecnych Żor już od VIII wieku pozostawał w zasięgu wpływów słowiańskiego plemienia Gołęszyców. Po raz pierwszy wieś Żory pojawia się w źródłach pisanych w roku 1258, w dokumencie księcia Władysława I opolskiego. Książę ten dokonał lokacji miasta na prawie magdeburskim w roku 1272. W tym samym czasie wzniesiono mury miejskie i kościół farny. Inwestycje budowlane kontynuował następca i syn Władysława, Przemysł raciborski, który na mocy układu podziałowego (1290/91) z bratem Mieszkiem, rozpoczął rządy w odrębnym księstwie raciborskim. Wraz ze śmiercią ostatniego piastowskiego księcia Raciborza - Leszka - w roku 1336 miasto wraz z okręgiem przeszło pod panowanie bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów. Fortyfikacje zbudowane przez Piastów opolsko-raciborskich sprawdziły się w roku 1345, kiedy to miasto obroniło się przed wojskami Kazimierza Wielkiego. Okresowo w późniejszych latach Żory powracały pod rządy książąt piastowskich, na mocy różnych tytułów prawnych (zakupów, zastawów), m.in. Przemysława I Noszaka czy Władysława II Opolczyka. W roku 1645 Władysław IV Waza - na mocy układu z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem - objął księstwo raciborskie i opolskie tytułem zastawu. Umowa przewidywała 50-letni okres władztwa Wazów, jednak Habsburgowie spłacili zobowiązania już w roku 1666 i odzyskali władzę w obydwu księstwach.
Do najważniejszych zabytków Żor, które związane są z osobami władców należy zaliczyć przede wszystkim kościół Świętych Apostołów Filipa i Jakuba - pierwotną fundację Władysława I opolskiego i jego następców, a także zachowane fragmenty obwarowań miejskich. W pobliżu kościoła ustawiono krzyż pokutny odnaleziony na terenie miasta.

Mikołów, woj. śląskie, miasto powiatowe
Po raz pierwszy Mikołów pojawia się w źródłach pisanych w roku 1222, w dokumencie księcia Kazimierza I opolskiego dla biskupa wrocławskiego Wawrzyńca. Był z pewnością osadą starszą, bowiem w roku 1222 wzmiankowany jest już jako siedziba kasztelanii. Początkowo w granicach księstwa opolsko-raciborskiego, następnie w księstwie raciborskim (w latach 1290/91-1336 wyodrębniło się samodzielne księstwo rządzone przez własną piastowską linię książęcą). Wraz ze śmiercią ostatniego piastowskiego księcia Raciborza - Leszka - w roku 1336 miasto wraz z okręgiem przeszło pod panowanie bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów. W roku 1375 książę Władysław II Opolczyk zakupił okręg mikołowski od Jana I, księcia raciborsko-opawskiego, jednak już wkrótce (przed rokiem 1384) zbył go synom Jana I – Janowi II Żelaznemu i Mikołajowi IV. W późniejszych latach Mikołów stanowił władztwo książąt śląskich z dynastii Przemyślidów, następnie królów czeskich, Habsburgów. W roku 1645 Władysław IV Waza - na mocy układu z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem - objął księstwo raciborskie i opolskie tytułem zastawu. Umowa przewidywała 50-letni okres władztwa Wazów, jednak Habsburgowie spłacili zobowiązania już w roku 1666 i odzyskali władzę w obydwu księstwach.
Do najważniejszych pozostałości najstarszego okresu funkcjonowania miasta należy zaliczyć tzw. stary kościół (pierwotne wezwanie Św. Wojciecha, obecnie Św. Wojciecha i Matki Boskiej Śnieżnej) wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1266. Pierwotnie był to prawdopodobnie obiekt drewniany, później przebudowany w stylu późnogotyckim. Średniowieczny rodowód posiada również kopiec-grodzisko zlokalizowany w pobliżu starego kościoła. Pierwsza wzmianka o tym założeniu pochodzi z roku 1287. Pierwotnie miały go tworzyć dwa bliźniacze kopce, jednak jeden z nich został zniwelowany na początku wieku XIX (podczas tych prac odnaleziono m.in. grosze praskie, co pozwala ustalić, iż obiekt był wykorzystywany na pewno jeszcze na początku XIV wieku). W wyniku przeprowadzonych w latach 60. I 70. XX wieku badań archeologicznych odkryto pozostałości wału kamienno-drewnianego. Ustalono również datę powstania gródka na okres przed 1222 rokiem, a być może nawet na ostatnie ćwierćwiecze wieku XII.

Bieruń, woj. śląskie, miasto powiatowe - grodzisko średniowieczne
Bieruń po raz pierwszy wzmiankowany został w źródłach dopiero w roku 1376 roku (dokument księcia opawsko-raciborskiego Jana II Żelaznego), jednak założenie obronne na szlaku handlowym łączącym Kraków z Opawą, w zabagnionym terenie wokół rzeki Mlecznej, istniało zapewne już od dłuższego czasu (wątpliwe jednak, by był to już X wiek, jak podają niektóre opracowania). Na szczycie 5,5-metrowego wzniesienia znajdowała się wieża mieszkalno-obronna, a teren wokół grodu otoczony był palisadą i fosą wypełnioną wodą z pobliskiej rzeki. Wspomniany dokument z 1376 roku zawiera informację, iż gródek jest zniszczony, co może wskazywać, iż jego funkcjonowanie (i ufundowanie) należy odnieść do wieku (co najmniej) XIII. Osoba fundatora pozostaje nieznana, jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, iż był to książę raciborski bądź urzędnik książęcy, bowiem gródek pełnił funkcję komory celnej. Aktualnie, na szczycie wzniesienia znajduje się murowana kapliczka Św. Jana Nepomucena, a sam kopiec mieści się na ogrodzonym terenie prywatnym. W pobliżu gródka postawiono obelisk z tablicę informacją, na której widnieje (niepotwierdzona źródłowo) informacja o X-wiecznym rodowodzie założenia.