zamek królewski - architektura | zamek królewski - wyposażenie i detale | katedra Św. Stanisława i Św. Wacława | Uniwersytet Jagielloński | Arsenał Królewski | obwarowania miejskie | pomniki, figury, tablice | nieistniejące kościoły na Wawelu | kościół Św. Wojciecha | kościół Św. Piotra i Św. Pawła w Tyńcu | kościół Św. Michała Archanioła i Św. Stanisława Biskupa na Skałce | kościół Św. Idziego | kościół Św. Andrzeja | kościół Św. Floriana | kościół Wniebowzięcia Maryi Panny | kościół Św. Trójcy | kościół Św. Franciszka z Asyżu | kościół Św. Marka | kościół Bożego Ciała na Kazimierzu | kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny 'Na Piasku' | kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Pierwszym murowanym budynkiem o charakterze obronnym był (romański) stołp, wzniesiony (na planie kwadratu) w pierwszej połowie XII wieku w północno-wschodniej części wzgórza. Budowę murowanej siedziby książęcej rozpoczęto pod koniec XIII wieku, za panowania księcia Bolesława V Wstydliwego bądź Leszka II Czarnego. W następnych latach teren Wzgórza Wawelskiego podzielono murem, oddzielającym zamek górny od pozostałych zabudowań (katedry, kościołów i budynków gospodarczych). Wkrótce zamek dolny również otoczono murem obronnym, a całość założenia zespolono z fortyfikacjami miejskimi. Rozbudowę i przebudowę zamku (w stylu gotyckim) przeprowadził król Kazimierz III Wielki: wzmocniono system fortyfikacji, poprzez wzniesienie baszt i nowej wieży mieszkalno-obronnej (zastąpiła ona romański stołp). Kolejni królowie rozbudowywali swoją siedzibę: Władysław II Jagiełło wzmocnił system murów obronnych, Kazimierz IV Jagiellończyk wzniósł dwie największe baszty: 'Senatorską' (zwana też Lubranką) i 'Sandomierską'. W roku 1499 zamek został mocno zniszczony przez pożar. Król Aleksander I Jagiellończyk podjął decyzję o odbudowie rezydencji w, nowym wówczas, stylu renesansowym. Zasadnicza przebudowa dokonana została w latach 1507-36 przez króla Zygmunta I Starego. Rozbudowano wówczas skrzydła mieszkalne (powstał też m.in. słynny dziedziniec otoczony bogato zdobionymi trzypiętrowymi krużgankami). W roku 1537 ponownie wybuchł pożar, który zniszczył część nowych wnętrz. Zygmunt I Stary, a następnie Zygmunt II August przystąpili do ponownej renowacji założenia. Kolejny wielki pożar (zaprószony prawdopodobnie przez samego króla Zygmunta III Wazę podczas eksperymentu alchemicznego) dotknął zamek w roku 1595 i zniszczył skrzydło północne i część skrzydła wschodniego. Odbudowa nastąpiła w stylu wczesnobarokowym. Wówczas też zamek wawelski utracił swoją rolę głównej rezydencji królewskiej: Zygmunt III Waza, wraz ze swym dworem, przeniósł się do Warszawy. W czasie Potopu szwedzkiego zamek został dotkliwie spustoszony i uszkodzony przez najeźdźców. Renowacja nastąpiła w latach 1689-92 z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. W wieku XVIII rezydencja była kilkakrotnie pustoszona (m.in. w roku 1702 przez Szwedów oraz podczas "konfederacji barskiej"), ale także remontowana i przebudowywana w niewielkim zakresie. W okresie zaborów, zamek pełnił rolę koszarów wojsk austriackich. Austriacy zburzyli szereg budynków gospodarczych, a także zamurowali krużganki. Wojsko opuściło zamek dopiero w roku 1911 i od tamtego czasu nastąpiła długotrwała renowacja. W czasie II wojny światowej zamek pełnił rolę rezydencji generalnego gubernatora z ramienia III Rzeszy, Hansa Franka. Po roku 1945 przystąpiono do konserwacji wnętrz, przywracając im renesansowy i barokowy (w części też klasycystyczny) wygląd.

Pierwszy kościół katedralny na Wawelu wzniesiony został ok. 1020 z inicjatywy Bolesława I Chrobrego. Była to budowla przedromańska. Romańską katedrę rozpoczęto budować na przełomie XI i XII wieku. Jej fundatorem był książę Władysław I Herman. Dalsze prace finansował jego syn, Bolesław III Krzywousty, który również nie doczekał zakończenia inwestycji. Budowę sfinalizowano w roku 1142, kiedy to kościół został konsekrowany. Był to budynek trójnawowy, od strony zachodniej zwieńczony dwiema kwadratowymi wieżami. Już od końca XII wieku katedra krakowska stała się także miejscem pochówku książąt piastowskich oraz dostojników kościelnych. W 1320 roku, w dość już podupadłej świątyni romańskiej, arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława I Łokietka na króla Polski. Romańska katedra została jeszcze w roku 1320 rozebrana (zniszczone zostały wówczas wszystkie najstarsze grobowce, co znacznie utrudnia obecnie identyfikację miejsc pochówku władców krakowskich). W jej miejsce rozpoczęto wznoszenie znacznie obszerniejszego kościoła gotyckiego. Budowę zakończono w roku 1364. Nowa katedra stanowiła kościół trójnawowy z transeptem (nawą poprzeczną) i trzema wieżami. Jedyna pozostałość romańskiej budowli to Krypta Św. Leonarda oraz dolna część 'Wieży Srebrnych Dzwonów'. Już od XIV wieku rozpoczęto dobudowywanie szeregu kaplic przy zewnętrznych murach świątyni. Do najważniejszych, spośród istniejących 19, należy zaliczyć Kaplicę Wniebowzięcia NMP (fund. Kazimierz III Wielki), Kaplicę Świętokrzyską (fund. Kazimierz IV Jagiellończyk), Kaplicę Zygmuntowską (fund. Zygmunt I Stary) oraz Kaplicę Wazów (fund. Jan II Kazimierz Waza). W czasach monarchii polskiej, katedra wawelska była miejscem koronacji niemal wszystkich władców (z wyjątkiem Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego), a także królewską nekropolią. W następnych latach budowla (w szczególności wystrój wnętrza) była wielokrotnie przebudowywana: początkowo w stylu renesansowym, następnie - barokowym. Zasadniczą rolę w nadaniu katedrze jej obecnego wyglądu odegrała renowacja i konserwacja zrealizowana w latach 1895-1910: powstał wówczas m.in. marmurowy grobowiec Jadwigi Andegaweńskiej oraz symboliczny sarkofag Władysława III Warneńczyka.

Akademia Krakowska (studium generale) została założona w 1364 roku z fundacji króla Kazimierza III Wielkiego. Składała się początkowo z trzech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Odnowienie i reforma Akademii miała miejsce w roku 1400. Dobrodziejem uczelni został król Władysław II Jagiełło, działający również w imieniu swojej zmarłej rok wcześniej małżonki, Jadwigi, która przeznaczyła w testamencie na ten cel swoje szaty, pieniądze i klejnoty. Uniwersytet został poszerzony o wydział teologiczny.

W roku 1531 po zwycięskiej bitwie pod Obertynem król Zygmunt I Stary nakazał wzniesienie w pobliżu zamku wawelskiego budynku przeznaczonego na zdobyczne armaty. W 1643 za czasów króla Władysława IV Wazy arsenał został gruntownie przebudowany. Był to wówczas obiekt parterowy z piętrowymi narożnikami. Obecny wygląd budynku to efekt późniejszych przebudów, w szczególności XIX-wiecznej (dobudowa piętra) oraz adaptacji z roku 1927 na potrzeby dydaktyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zachował się oryginalny XVII-wieczny portal z tablicą fundacyjną o następującej treści: Serenissimus Vladislaus IV Poloniae ac Svecae Rex Potentissimus armamenrarium hoc a fundamentis erigi curavit novoq machinarum ballicarum apparatu ornavit et auxit Anno Salutis 1643 (Najjaśniejszy Władysław IV król najpotężniejszy Polski i Szwecji, zadbał o zbudowanie tej zbrojowni od podstaw, ozdobił ją nowym sprzętem wojskowym i powiększył w Roku Zbawienia 1643).

Pierwszym fundatorem murów miejskich Krakowa był w roku 1285 książę Leszek II Czarny. Mury były budowane z przerwami do pierwszej ćwierci XIV wieku. Krakowski system umocnień złożony był z podwójnego muru oraz fosy zasilanej wodami Młynówki Królewskiej (sztuczne koryto rzeki Rudawy). Ceglano-kamienny mur wewnętrzny osiągał wysokość 7 metrów i szerokość 2,5 metra. W latach 1498–1499 za panowania króla Jana I Olbrachta w obawie przed najazdem wołosko-tureckim zagrażającym Krakowowi wzniesiono gotycki barbakan, zwany Rondlem, który połączono z Bramą Floriańską długą szyją. W I połowie wieku XIX zasypano fosę oraz przystąpiono do rozbiórki murów wraz z basztami. Dzięki zabiegom prof. Feliksa Radwańskiego udało się zachować fragment średniowiecznych obwarowań miejskich przy Bramie Floriańskiej wraz z wysuniętym przed nią Rondlem oraz trzema basztami: Ciesielską, Stolarską i Pasamoników.

Na terenie Wzgórza Wawelskiego, poza istniejącą do dziś katedrą, w poprzednich wiekach znajdowały się inne założenia świątynne - romańskie i przedromańskie rotundy. Były to m.in. kościół Najświętszej Marii Panny z X/XI w. (od XIV w. pod wezwaniem Śś Feliksa i Adaukta), kościół Św. Gereona z XI w. (w XIV w. w części przekształcony w gotycką kaplicę Św. Marii Egipcjanki), kościół Św. Jerzego wzmiankowany po raz pierwszy pod rokiem 1243, kościół Św. Michała wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1148, kościół pod nieznanym wezwaniem (oznaczony jako "B") z X/XI w., kościół (pod nieznanym wezwaniem) w okolicach 'Baszty Sandomierskiej' z XI/XII w. i kościół z XI w. (pod nieznanym wezwaniem) przy bastionie Władysława IV. Do dnia dzisiejszego założenia te zachowały się tylko fragmentarycznie (relikty fundamentów). W najlepszym stanie technicznym jest rotunda Najświętszej Marii Panny, odkryta podczas prac archeologicznych w latach 1914-1917, obecnie udostępniona zwiedzającym - stanowi ona część rezerwatu archeologicznego Wawel Zaginiony.

Osoba fundatora, czas powstania i wezwanie pierwszej (drewnianej) świątyni w tym miejscu pozostają nieznane. Z pewnością było to założenie z czasów przedpiastowskich (Mieszko I przyłączył Kraków do swego władztwa pomiędzy 987 i 990 rokiem). Bolesław I Chrobry nadał po roku 999 kościółkowi wezwanie Św. Wojciecha. Był to już wówczas obiekt murowany (przedromański). Według interesującej i bardzo prawdopodobnej teorii wysuniętej przez historyka Romana Michałowskiego, Kraków Bolesława Chrobrego miał być niejako kopią cesarskiego Akwizgranu i niewielki kościółek Św. Wojciecha odgrywał tu ważną rolę: W nadwiślańskim mieście pojawiają się te same patrocinia co i w stolicy Niemiec: Maria Panna, Salwator, Mikołaj i Wojciech. Takie samo jest w obu przypadkach rozmieszczenie obiektów sakralnych: Maria Panna w środku, w najbliższym sąsiedztwie pałacu, pozostałe kościoły naokoło niej, przy czym Salwator i Mikołaj położone były względem siebie po przeciwległej stronie kaplicy pałacowej, wychylając się nieco ku św. Wojciechowi, który znajdował się pomiędzy nimi. Na tym nie dosyć. gdy stanęło się przy Marii Pannie twarzą do Wojciecha, miało się w obu miastach Salwatora po lewej ręce, a Mikołaja - po prawej. Obecny wygląd kościoła to efekt wielu przebudów w stylu romańskim, gotyckim, renesansowym i (dominującym) barokowym.

Opactwo benedyktynów w Tyńcu wraz z kościołem Św. Piotra i Św. Pawła ufundowane zostały w roku 1044 przez księcia Kazimierza I Odnowiciela (chociaż część badaczy opowiada się za nieco późniejszą fundacją Bolesława II Szczodrego). Jest to prawdopodobne miejsce pochówku króla Bolesława II Szczodrego († 2/3 IV 1081 albo 1082), jego syna Mieszka Bolesławowica († 7 I 1089) oraz księcia Zbigniewa († ok.1112 albo 8 VII 1113). W II połowie XI wieku powstał zespół romańskich obiektów: trójnawowa bazylika oraz zabudowania klasztorne. W 1259 roku klasztor został zniszczony podczas najazdu tatarskiego. Obecny wygląd kościoła to efekt szeregu późniejszych przebudów, szczególnie XV-wiecznej gotyckiej (przy czym pozostałości obiektu romańskiego są również w znacznym stopniu reprezentowane), a także XVII-wiecznej barokowej.

Pierwszym murowanym założeniem sakralnym miała być (przed)romańska rotunda Św. Michała (według podań wzniesiona w miejscu kultu pogańskiego), chociaż należy zanotować, iż archeolodzy nie odnaleźli żadnych pozostałości tego założenia. Zgodnie z informacją podaną przez kronikarza Jana Długosza, jest niedaleko miasta Krakowa na nieco wystającej skale kościół okrągły, z białego kamienia wymurowany, poświęcony Św. Michałowi i Aniołom, z jeziorkiem. Opis ten wprawdzie powstał w wieku XV, jednak mógł pochodzić ze starszego źródła, skoro w czasach Długosza kościół Św. Michała był już obiektem gotyckim. W tym właśnie obiekcie, według tradycji utrwalonej w Żywocie Św. Stanisława autorstwa Wincentego z Kielczy, miały zdarzyć się najbardziej tragiczne z wydarzeń konfliktu biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa z królem Bolesławem II Szczodrym. To w tej świątyni miał zginąć zamordowany biskup. Gdy w roku 1253 nastąpiła kanonizacja biskupa Stanisława, kościół na Skałce stał się miejscem pielgrzymek i punktem szczególnym do tego stopnia, iż polski ceremoniał koronacyjny przewidywał przygotowanie do koronacji w Krakowie poprzez post, rozdawanie jałmużny ubogim, spowiedź i pieszą pielgrzymkę, której droga wiodła z katedry do kościoła na Skałce. Od roku 1471 pozostaje pod opieką zakonu paulinów, sprowadzonych do Krakowa dzięki Janowi Długoszowi, kronikarzowi i wychowawcy synów króla Kazimierza IV Jagiellończyka. Obecna świątynia została wzniesiona w latach 1733-51 i reprezentuje styl barokowy. W roku 1880 w krypcie kościoła urządzono Panteon Zasłużonych - nekropolię wybitnych postaci ze świata polskiej kultury i nauki. Pierwszym pochowanym w niniejszej krypcie był Jan Długosz (w swoją 400. rocznicę śmierci).

Patronem narodzin księcia Bolesława III Krzywoustego był Św. Idzi. Gdy Władysław I Herman i Judyta czeska nie mogli doczekać się potomka, biskup poznański Franko polecił im wysłać cenne dary do opactwa Św. Idziego w Saint-Gilles w Prowansji (m.in. złotą figurkę dziecka). Niedługo po tym jak książęca para przesłała owe dary, urodził się Bolesław. W podzięce za wstawiennictwo świętego, Władysław ufundował ponadto kościół pod jego wezwaniem w Inowłodzu. Krakowski kościół również posiada takie wezwanie, dlatego też przyjmuje się, iż jest to właśnie fundacja dziękczynna Władysława Hermana. Archeolodzy nie odnaleźli jednak pozostałości świątyni romańskiej pod obecnym obiektem gotyckim. Być może zatem fundacja książęca była drewniana. Istnieje również teoria, iż to kościół Św. Andrzeja może być fundacją Władysława Hermana i pierwotne wezwanie tego kościoła dotyczyło Św. Idziego. Obecny ceglany gotycki kościół został wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku. Początkowo znajdował się pod patronatem benedyktynów, ale od roku 1595 kościołem Św. Idziego opiekują się krakowscy dominikanie.

Murowany kościół wzniesiono w latach 1079-98, z inicjatywy Sieciecha, palatyna Władysława Hermana. Istnieje również teoria, iż to kościół Św. Andrzeja może być fundacją dziękczynną samego Władysława Hermana i pierwotnie nosić wezwanie Św. Idziego. Kościół był główną świątynią osady Okół (początkowo Okół stanowił podgrodzie u stóp grodu wawelskiego, następnie prawdopodobnie był osobnym miastem, ostatecznie wchłoniętym przez Kraków). Obiekt posiada charakter obronny i według dość późnego przekazu Jana Długosza (XV wiek), walor ten został wykorzystany podczas najazdu Mongołów w roku 1241: I choć Tatarzy usiłowali zdobyć położony wówczas poza murami miasta kościół Św. Andrzeja - w przekonaniu, że tam zniesiono cały majątek i zasoby miasta - w którym schroniła się wielka liczba ludzi biednych i chorych z dziećmi, tłumokami i majątkiem, Polacy jednak bronili wymienionego kościoła z wielkim wysiłkiem i odwagą, a zabiwszy z góry wielu Tatarów i udaremniwszy przedsięwzięcie, zmusili ich do odstąpienia od oblężenia tegoż kościoła. Obecny wygląd zewnętrzny kościoła nie różni się znacznie od pierwotnego kształtu - bryła pozostała romańska. Wnętrze utrzymane jest w stylu barokowym.

Jak podaje Jan Długosz w swojej kronice: Papież Lucjusz III chcąc się przychylić do ciągłych próśb księcia i monarchy polskiego Kazimierza, których już łaskawie wysłuchał jego poprzednik, Aleksander III, postanawia dać wymienionemu księciu i katedrze krakowskiej ciało niezwykłego męczennika św. Floriana. [...] Na większą cześć zarówno świętego, jak Polaków, posłał kości świętego ciała księciu polskiemu Kazimierzowi i katedrze krakowskiej przez biskupa Modeny Idziego. Ten przybywszy ze świętymi szczątkami do Krakowa dwudziestego siódmego października, został przyjęty z wielkimi honorami, wśród oznak powszechnej radości i wesela przez księcia Kazimierza, biskupa krakowskiego Gedeona, wszystkie bez wyjątku stany i klasztory, które mu wyszły naprzeciw siedem mil. Miało to miejsce w roku 1184. Wkrótce książę Kazimierz II Sprawiedliwy ufundował kościół poświęcony nowemu "krakowskiemu" świętemu. Wzniesiony romański kościół konsekrowany został w 1226 roku przez biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka, znanego kronikarza. Pierwotny obiekt nie zachował się - był niszczony dwukrotnie przez Mongołów (w roku 1241 i 1259) oraz w 1306 w czasie szturmu Władysława I Łokietka na zajęty przez Czechów Kraków. Istniejący dziś barokowy budynek kościoła pochodzi z wieku XVII. Jego aktualny kształt to efekt restauracji przeprowadzonej w latach 1902-14.

Zgodnie z informacją podaną przez kronikarza Jana Długosza, pierwszy murowany (romański) kościół Wniebowzięcia Maryi Panny został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w latach 1221-1222, w miejscu istniejącego wcześniej kościółka drewnianego. W roku 1241 kościół uległ zniszczeniu w wyniku najazdu mongolskiego. Obecny (gotycki) wygląd świątyni to efekt wielu przebudów i rozbudów z przestrzeni wieków. Jest to miejsce (w kaplicy Św. Jana Nepomucena) pochówku dobrodzieja tej świątyni - księcia Kazimierza II zatorskiego († 4 I/23 VII 1490), jego żony Małgorzaty († 1508) i być może ich syna, Bolka (istnienie tego Piasta jest jednak niepewne i może wynikać wyłącznie z błędu w testamencie Małgorzaty).

Opactwo dominikanów ufundowane zostało w roku 1222 przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. Dominikanie przybyli do Krakowa z Bolonii. Już w roku 1223 nastąpiła konsekracja kościoła Św. Trójcy. Pierwotnie był to obiekt częściowo murowany (romański), częściowo drewniany. W roku 1241 kościół uległ zniszczeniu w wyniku najazdu mongolskiego. Obecny (gotycki) wygląd świątyni to głównie efekt XIX-wiecznej rekonstrukcji przeprowadzonej po wielkim pożarze w Krakowie w roku 1850. Jest to miejsce pochówku dobrodzieja tej świątyni - księcia Leszka II Czarnego († 30 IX 1288), księżnej Eufrozyny († 26 XII po 1327), córki Bolesława II płockiego i żony Władysława I oświęcimskiego, a także m.in. Zofii Teofili z Daniłowiczów († 27 XI 1661) i Marka Sobieskiego († 3 VI 1652), matki i starszego brata króla Jana III Sobieskiego (ich szczątki złożono w roku 1983 w krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Różańcowej).

Opactwo franciszkanów ufundowane zostało pomiędzy 1241 i 1259 rokiem przez księcia Bolesława V Wstydliwego, albo przed rokiem 1241 przez księcia Henryka II Pobożnego i jego żonę Annę Przemyślidkę (zdania naukowców odnośnie osoby fundatora są podzielone, dlatego należy przyjąć obie teorie jako równie prawdopodobne). Kościół Św. Franciszka z Asyżu konsekrowano w roku 1269. Jest to miejsce pochówku księcia Bolesława V Wstydliwego († 7 XII 1279), jego siostry bł. Salomei († 10 albo 17 XI 1268), a także zmarłych w dzieciństwie synów Władysława I Łokietka: Stefana († 1306) i Władysława († 1312). Obecny (gotycki) wygląd świątyni to głównie efekt XIX-wiecznej rekonstrukcji przeprowadzonej po wielkim pożarze w Krakowie w roku 1850.

Zgodnie z informacją podaną przez kronikarza Jana Długosza, kościół pod wezwaniem Św. Marka ufundował w roku 1263 książę Bolesław V Wstydliwy, dla sprowadzonego przez siebie z Pragi Zakonu Kanoników Regularnych od Pokuty pod wezwaniem Świętych Męczenników (zwanego następnie od wezwania kościoła, "markami"). Budowa kościoła nie zakończyła się za życia fundatora i trwała jeszcze etapami w wieku XIV i XV. Obecna świątynia to obiekt gotycki, z wnętrzem wyposażonym i urządzonym w stylu wczesnobarokowym.

Zgodnie z podaniem przekazanym przez Jana Długosza, na bagnach w pobliżu podkrakowskiej wsi Bawół złodzieje porzucili monstrancję z hostią, którą ukradli uprzednio z krakowskiego kościoła Wszystkich Świętych. Złodzieje zostawili łup, gdy zorientowali się, iż nie jest wykonany ze złota, lecz pozłacany. Monstrancję odnaleziono dzięki poświacie, która miała generować hostia. Na pamiątkę tego wydarzenia król Kazimierz III Wielki miał ufundować kościół pod wezwaniem Bożego Ciała. Kościół na terenie dawnej wsi Bawół (podówczas - nowego miasta Kazimierz) rzeczywiście został wzniesiony z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego ok. 1340 roku. Gotycki budynek powstawał z przerwami przez wiele lat. W roku 1405 król Władysław II Jagiełło sprowadził z Kłodzka Zakon Kanoników Regularnych Laterańskich, który przejął pieczę nad świątynią (zajmuje się nią do dziś). Obecny wygląd kościoła (gotycka bryła, barokowe wnętrze) to efekt szeregu późniejszych przebudów i rozbudów. W późnogotyckiej (XV-wiecznej) kaplicy Św. Anny pochowany został nadworny artysta króla Zygmunta I Starego: florencki architekt i rzeźbiarz, Bartolomeo Berrecci, twórca m.in. Kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze wawelskiej, który brał udział w renesansowej rozbudowie zamku w Krakowie, czy Niepołomicach. Ciekawostką w tej kaplicy jest zwornik na szczycie jej sklepienia krzyżowo-żebrowego z tajemniczą głową. Postać przedstawiona na zworniku to prawdopodobnie król Władysław II Jagiełło, bądź jego 2. żona, Anna cylejska.

Jak podaje legenda, książę Władysław I Herman w roku 1086 został dotknięty przykrą chorobą wrzodową nosa, a po części także i twarzy. Poza zniekształceniami wrzód wydzielał również bardzo nieprzyjemny zapach. W roku 1087 miała się księciu ukazać we śnie Matka Boska, która nakazała: Masz wyjść za miasto Kraków i tam na jego murawie wyszukiwać fiołków. Na tym miejscu, gdzie je znajdziesz, zdejmij wierzchnią część ziemi, i wydobywszy spod niej piasek przyłóż na dotknięte chorobą twoje oblicze, a uzdrowiony będziesz. A gdy dawne odzyskasz zdrowie, wybuduj na tym miejscu fiołków i piasku świątynię na cześć Boga pod wezwaniem Maryi. Władysław, za namową biskupa krakowskiego Lamberta, wykonał wszystko zgodnie z objawieniem i rzeczywiście został szybko uzdrowiony. Ufundował także świątynię, nazwaną kościołem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny 'Na Piasku'. Tyle legenda. Archeolodzy nie odnaleźli wprawdzie reliktów romańskiego kościoła ani śladów osadnictwa z końca wieku XI, jednak być może pierwszy kościółek był drewniany i jego pozostałości nie zachowały się. Fundacji obecnej świątyni w roku 1395 dokonali Władysław II Jagiełło wraz z żoną Jadwigą Andegaweńską. Dwa lata później obiekt został przekazany zakonowi karmelitów trzewiczkowych przybyłych z Pragi. Kościół niniejszy stanowi miejsce pochówku księcia Henryka XI legnickiego († 3 III 1588). Co ciekawe, książę ten był wyznania luterańskiego, jednak pochówek na terenie katolickiego kościoła umożliwił cech białoskórników, który udostępnił w tym celu swoją kaplicę.

Kościół ufundował w dniu 23 VI 1597 roku król Zygmunt III Waza. Obiekt miał służyć jezuitom, których ten władca gorąco popierał. Konsekracja świątyni miała miejsce w roku 1635, już po śmierci jej fundatora. Ten efektowny obiekt wzniesiono w stylu barokowym (pierwszy taki budynek w mieście). Obecny wygląd zewnętrzny kościoła nie zmienił się znacząco od czasów budowy (w I połowie XVIII wieku wzniesiono charakterystyczne ogrodzenie z rzeźbami apostołów). Wnętrze również zasadniczo nie różni się od pierwotnego XVII-wiecznego (z wyjątkiem ołtarza głównego, który powstał w roku 1735). Świątynia stanowi miejsce pochówku m.in. Piotra Skargi, znanego jezuickiego kaznodziei i nadwornego kapelana i spowiednika króla Zygmunta III Wazy. W krypcie znajduje się również grobowiec biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, który w roku 1674 wykonywał funkcje interreksa po śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego.