Będzin | Czchów | Dobczyce | Lanckorona | Lubowla | Myślenice | Niepołomice | Ojców | Pieskowa Skała | Ryczów | Trzebniów | Żarnowiec

Będzin, woj. śląskie, miasto powiatowe - zamek królewski
Zamek wzniesiony został ok. XI wieku na wzgórzu nad Czarną Przemszą. Pierwotnie była to drewniana strażnica, która została spalona w czasie pierwszego najazdu mongolskiego w roku 1241. Na jej zgliszczach postawiono nową warownię (z murowaną wieżą), rozbudowaną następnie przez króla Kazimierza III Wielkiego w silną twierdzę nadgraniczną. W następnych latach postawiono w części południowo-wschodniej czworoboczną pięciokondygnacyjną wieżę, do której w późniejszym stadium przybudowano budynek mieszkalny. Upadek znaczenia zamku datowany jest na wiek XVII: w roku 1616 część zamku zniszczył wielki pożar, natomiast w roku 1655 wielkich spustoszeń dokonały oddziały szwedzkie. Pomimo późniejszej odbudowy (co ciekawe, w stylu gotyckim), zamek będziński nie odzyskał nigdy swej świetności. Obecny kształt zamek zawdzięcza neogotyckiej przebudowie przeprowadzonej w 1834 roku według projektu Franciszka M. Lanciego. Ostatnia odbudowa i rekonstrukcja miała miejsce w latach 1952-56.
W czasach swej świetności zamek będziński wielokrotnie gościł polskich monarchów: m.in. w 1547 roku w drodze do Krakowa (na koronację królewską) zatrzymał się tu Henryk Walezy. Był tu również Jan III Sobieski w roku 1683 przed wyruszeniem na odsiecz Wiednia.

Czchów, woj. małopolskie, pow. brzeski - zamek królewski
Chociaż po raz pierwszy w źródłach pisanych warownia czchowska pojawia się dopiero w roku 1356, badania archeologiczne dowodzą, iż zamek został wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku, prawdopodobnie z inicjatywy króla Wacława II czeskiego. Średniowieczne założenie otoczone było murami obronnymi biegnącymi po krawędziach wzgórza i składało się z wolnostojącej (wysokiej na 20 metrów) cylindrycznej wieży oraz murowanego budynku mieszkalnego w północno-wschodnim narożniku. Była to silna fortyfikacja strzegąca polsko-węgierskiej granicy i pobliskiej komory celnej. Kilkakrotnie przebywał na zamku król Władysław II Jagiełło (po raz pierwszy w roku 1397). W XV wieku dobudowano wieżę bramną. Późniejsze inwestycje i przebudowy nie były już związane z poprawą warunków obronnych warowni i dotyczyły głównie zabudowy mieszkalnej i gospodarczej. Dalsze losy zamku nie są dobrze znane: wiadomo, iż w wieku XVIII stanowił on już ruinę. Wprawdzie w roku 1767 rewizorzy, powołani przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, rozważali możliwość odbudowy warowni, jednak pomysł ten nie został zrealizowany. Renowacja i częściowa odbudowa zamku czchowskiego rozpoczęta została w roku 1993. Największe zmiany przyniósł rok 2018, kiedy to zrekonstruowano wieżę bramną, zbudowano most, a także wzmocniono mury obwodowe i nawierzchnię dziedzińca zamkowego.

Dobczyce, woj. małopolskie, pow. myślenicki - zamek królewski
Pierwszy murowany (przynajmniej częściowo) zamek stanął na wzgórzu nad Rabą już w I połowie XIII wieku, w miejscu istniejącej wcześniej drewnianej warowni (według legendy wzniesionej przez woja księcia Mieszka I, niejakiego Dobka). Pierwotny zamek zbudowany był na planie trójkąta i posiadał cylindryczną wieżę. W roku 1311 zamek dobczycki odwiedził książę Władysław Łokietek, co sugeruje, iż musiała to już być znacząca budowla. W czasach króla Kazimierza Wielkiego (połowa XIV wieku) założenie uległo rozbudowie: prawdopodobnie wówczas powstał zamek dolny w północnej części wzgórza. Kolejnym dobroczyńcą twierdzy w Dobczycach był król Władysław II Jagiełło, który w roku 1390 nakazał jej konserwację, przeznaczając na ten cel znaczną część dochodów z żup wielickich. W następnym roku król osobiście pojawił się na zamku wraz z małżonką Jadwigą Andegaweńską, zapewne w celu doglądnięcia postępów przy rozbudowie. W latach 1466-69 na zamku dobczyckim przebywali synowie króla Kazimierza IV Jagiellończyka, którzy pobierali tu nauki u Jana Długosza. Znacząca przebudowa zamku (w stylu renesansowym) i rozbudowa (szczególnie zamku dolnego) nastąpiła pod koniec XVI wieku i na początku wieku XVII z inicjatywy rodu Lubomirskich. W czasach Potopu szwedzkiego zamek nie ucierpiał szczególnie dotkliwie (pomimo, iż został najechany zarówno przez Szwedów w 1655, jak i przez Węgrów Rakoczego w 1657 roku). Upadek zamku należy wiązać dopiero z kolejnym najazdem szwedzkim z 1702 roku. Po tym okresie warownia popadała w ruinę i już w roku 1782 została całkowicie opuszczona. W XIX wieku dokonały się kolejne etapy zniszczenia, m.in. rozebrano wówczas większość murów, z których zbudowano nieopodal kościół. Odgruzowanie i częściową odbudowę zamku przeprowadzono w latach 1960-64. W latach 1985-87 wybudowano na rzece Rabie, w okolicy zamku, zaporę ziemno-betonową i dolina wypełniła się wodą tworząc Zalew Dobczycki.

Lanckorona, woj. małopolskie, pow. wadowicki - zamek królewski
Zamek zbudowano w połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego, w miejscu istniejącej już od XIII wieku drewnianej strażnicy. Średniowieczne założenie wzniesiono na planie prostokąta. Całość otaczała fosa, nad którą przerzucono zwodzony most. Baszty zbudowane były z drewna. Warownia lanckorońska stała się wówczas siedzibą starostwa niegrodowego i aż do XVIII wieku pozostawała w rękach prywatnych. Kolejni właściciele zamku realizowali szereg inwestycji budowlanych, jednak zamek stale posiadał częściową zabudowę drewnianą. W roku 1655 zamek lanckoroński został poddany Szwedom bez walki i był okupowany przez okres 8 miesięcy. Najeźdźcy nie dokonali jednak większych zniszczeń obiektu. Po ustąpieniu Szwedów, ówczesny starosta Michał Zebrzydowski wzniósł murowaną basztę (pozostałe umocnienia nadal pozostawały drewniane). Upadek zamku związany jest z wybuchem konfederacji barskiej: Lanckorona stała się jednym z głównych punktów oporu konfederatów w latach 1769-72. Przestarzałe umocnienia drewniano-ziemne nie uchroniły warowni przed ogniem artyleryjskim. Konfederaci zostali pokonani, a zamek mocno zniszczony. W wieku XIX popadł w całkowitą ruinę. W roku 2023 rozpoczęto rewitalizację ruin zamku.

Stará Ľubovňa, Prešovský kraj, okres Stará Ľubovňa - zamek rycerski, następnie królewski
Gotycki zamek wzniesiono na początku wieku XIV z inicjatywy rycerza węgierskiego, prawdopodobnie pochodzącego z możnego rodu Aba. W marcu roku 1412 miał w nim miejsce pokojowy zjazd polsko-węgierski pomiędzy Władysławem Jagiełłą i Zygmuntem Luksemburskim. Jeszcze w tym samym roku król węgierski, w zamian za pożyczkę w wysokości 37000 kop groszy praskich (tj. 7,5 ton czystego srebra!), przekazał na rzecz Królestwa Polskiego zastaw w postaci Lubowli (z zamkiem), Podolińca i Gniazd oraz 13 miast spiskich. Pożyczka nie została nigdy zwrócona, dlatego też zastaw został włączony do Królestwa Polskiego. W latach 1412-1769 na zamku lubowelskim urzędowali polscy starostowie. Był on również odwiedzany przez królów: Władysława Jagiełłę, Jana Olbrachta, Zygmunta Augusta, Jana Kazimierza Wazę czy Jana III Sobieskiego. Pierwotne założenie gotyckie zostało dotkliwie naruszone przez pożar z roku 1553. Zygmunt August zainicjował wówczas przebudowę (i rozbudowę) warowni w stylu renesansowym. Powstał m.in. pałac, a także zachodni bastion obronny. Kolejna rozbudowa założenia miała miejsce z II połowie wieku XVII: wzniesiono wschodni bastion, pałac barokowy i kaplicę. Detale architektoniczne obiektu zostały częściowo przebudowane w stylu barokowym. Dzięki dogodnej lokalizacji (południe kraju), a także całkiem nowoczesnym systemom obronnym, zamek był uważany za wystarczająco bezpieczny w czasach Potopu szwedzkiego. Wówczas to (w latach 1655-61) zdeponowano na nim polskie klejnoty koronne oraz część skarbu królewskiego (pieniądze, kosztowności, archiwa). Ostatnie inwestycje budowlane na zamku zainicjowane przez polską administrację miały miejsce w wieku XVIII. W roku 1769 (faktycznie - okupacja wojskowa) albo 1772 (formalnie - I rozbiór) Lubowla i tutejszy zamek zostały odłączone od Królestwa Polskiego.
Obecnie zamek w Lubowli znajduje się na terenie Republiki Słowackiej, stanowiąc bardzo interesujące połącznie trzech stylów architektonicznych: gotyku (m.in. wieża), renesansu (pałac renesansowy) oraz baroku (pałac barokowy, kaplica).

Myślenice, woj. małopolskie, miasto powiatowe - zamek królewski
Nie jest znana dokładna data wzniesienia zamku w Myślenicach, bowiem pierwsza wzmianka o założeniu (a dokładnie o komorze celnej na drodze z Krakowa na Węgry) pochodzi z roku 1342. Charakter (komora celna) pozwala domniemywać, iż zamek był własnością królewską, nie naprowadza jednak na osobę fundatora. Mógł być nim król Kazimierz III Wielki albo jego ojciec Władysław I Łokietek. Możliwa jest również inicjatywa pierwszego wójta Myślenic, Hanka. Warownia na cyplu wzgórza Uklejna (677 m n.p.m.) na prawym brzegu Raby posiadała cylindryczną murowaną wieżę, zbudowaną z lokalnego piaskowca. Pozostałe zabudowania były najprawdopodobniej drewniane, ponieważ badania archeologiczne nie wykazały żadnych murowanych fundamentów. Sama wieża była doskonale umocniona - jej średnica zewnętrzna wynosiła 10 metrów, wewnętrzna 2,5 metra, a grubość muru wynosiła 4,3 metra. Losy zamku w wieku XIV i w I połowie wieku XV pozostają nieoświetlone przez źródła. W roku 1457 nieopłaceni najemnicy z Prus zajmują m.in. Myślenice, skąd przeprowadzają liczne napady na ziemię krakowską (do buntowników przyłączył się również książę Jan IV gliwicki, jednak jego oddziały operowały raczej na terenie księstwa oświęcimskiego i zatorskiego). Pomiędzy sierpniem i wrześniem 1457 roku małopolskie pospolite ruszenie podjęło nieudaną próbę pokonania buntowników pod Myślenicami. Co ważne, kronikarz Jan Długosz, który opisuje te wydarzenia nazywa Myślenice wioską raczej niżeli miastem, ani położeniem ani sztuką warowną, co może oznaczać, iż zamek w tym czasie nie spełniał już swoich funkcji i był zrujnowany albo opuszczony. Według niektórych podań, obiekt został wysadzony z rozkazu króla Kazimierza IV Jagiellończyka, w celu uniknięcia jego wykorzystywania przez rycerzy-rabusiów. Istnieje również wersja, iż zamek został zniszczony (wysadzony) dopiero w wieku XIX przez poszukiwaczy skarbów. Do dnia dzisiejszego zachowały się szczątki kamiennej cylindrycznej wieży.

Niepołomice, woj. małopolskie, pow. wielicki - zamek królewski, następnie rezydencja królewska
Zamek (gotycki) zbudowano w połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego. Pierwotnie była to warownia zbudowana na planie czworoboku, z trzema basztami (w największej baszcie północno-zachodniej znajdowała się studnia), z dużym dziedzińcem. Od samego początku zamek niepołomicki pełnił rolę siedziby królewskiej: Kazimierz Wielki, a następnie Władysław Jagiełło i kolejni królowie traktowali go jako miejsce odpoczynku i bazę wypadową na polowania w pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. Przebudowę zamku z stylu renesansowym rozpoczął król Zygmunt I Stary w roku 1506. Wprawdzie w roku 1550 wybuchł na zamku pożar, który m.in. strawił drewniane krużganki na dziedzińcu, jednak król Zygmunt II August dokończył dzieła odbudowy (nowe krużganki były już murowane) i przebudowy. Zamek stał się czteroskrzydłową, trzykondygnacyjną reprezentacyjną rezydencją. Baszty i inne urządzenia obronne zostały rozebrane. Od strony południowej do zamku przylegał kompleks włoskich ogrodów, zaprojektowanych przez samą królową Bonę. Rezydencja w Niepołomicach była jednym z ulubionych miejsc pobytu króla Stefana I Batorego, który nie tylko korzystał z bogactw okolicznych lasów, ale być może również spłodził tu parę nieślubnych dzieci z piękną córką burgrabiego zamku (jak w liście do cesarza Rudolfa II donosił jeden z jego informatorów). Kres świetności zamku niepołomickiego przypada na czas Potopu szwedzkiego, kiedy to okupanci zajęli go, doszczętnie splądrowali i mocno uszkodzili. W okresie zaborów, zamek został przeznaczony przez władze austriackie na koszary wojskowe. W roku 1800 wybuchł pożar, który zniszczył m.in. konstrukcję dachu, wobec czego podjęto decyzję o obniżeniu gmachu o jedno piętro. Kompleksowe prace renowacyjne, przywracające zamkowi niepołomickiemu dawny blask, podjęto dopiero na początku lat 90. XX wieku, kiedy to gmach został przejęty na własność przez Gminę Niepołomice.

Ojców, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Skała - zamek królewski
Zamek zbudowano w połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego. Pierwotna warownia składała się z oktagonalnej wieży ostatecznej obrony o wysokości 13 metrów. Mur obwodowy biegł po krawędziach wzgórza, wydzielając obszerny dziedziniec, na którym znajdowała się studnia. Warownia ojcowska stała się siedzibą starostwa niegrodowego i już od początku XV wieku powstała na dworze królewskim praktyka przekazywania jej wierzycielom w zamian za umorzenie długów. Kolejni starostowie utrzymywali i częściowo rozbudowywali zamek. Już jednak pod koniec XV wieku Ojców zaczął tracić swe znaczenie. Dokument lustracji przeprowadzonej w roku 1620 podał, iż zamek ojcowski był "bardzo spustoszały". Wkrótce jednak przebudowę zamku na dość dużą skalę rozpoczął Mikołaj Koryciński, kasztelan sądecki. Prawdopodobnie wówczas (albo ok. 1660 roku) wybudowany został nowy budynek mieszkalny (siedziba starościńska), a także barokowa kaplica na południowej skale. W czasach Potopu szwedzkiego zamek nie ucierpiał (chociaż wywieziono jego cenniejsze wyposażenie), ponieważ najeźdźcy urządzili w nim magazyn broni i żywności. 5 sierpnia 1787 roku na zamku gościł, zaproszony przez ostatniego polskiego starostę Teofila Załuskiego, król Stanisław August Poniatowski. W czasach zaborów zamek ojcowski popadł w ruinę, pomimo podejmowanych kilkakrotnie przez różnych właścicieli prób jego odbudowy. Ostatecznie opuszczony został w roku 1826 (runęła wówczas ze skały jedna z zamkowych ścian). W roku 1829 rozebrane zostały zrujnowane zabudowania: pozostawiono jedynie wieżę bramną i najstarszą wieżę ostatecznej obrony. Ostatnie prace konserwatorskie na zamku ojcowskim przeprowadzono w latach 1980-82.

Pieskowa Skała, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Sułoszowa - zamek królewski, następnie rezydencja szlachecka
Zamek murowany (gotycki) zbudowano w I połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego. Stanowił on założenie dwuczłonowe, złożone z położonego w najwyższej części skały zamku górnego (na skale o nazwie 'Dorotka') oraz zamku dolnego z dwiema basztami. Od roku 1377, gdy król Ludwik Andegaweński przekazał zamek Piotrowi Szafrańcowi z Łuczyc, podstolemu krakowskiemu, nie powrócił on już nigdy do rąk królewskich. Kolejni właściciele zamku dokonywali w nim szeregu inwestycji (np. w XV wieku dobudowano dwie baszty artyleryjskie), jednak największą przebudowę przeprowadzili w latach 1542-80 Hieronim i jego siostrzeniec, Stanisław Szafraniec: gotycki zamek warowny przekształcono w renesansową rezydencję magnacką (powstały wówczas m.in. trzypiętrowe krużganki na dziedzińcu, a także piękna loggia i ogrody). Po 1640 roku zamek został wzmocniony przez ówczesnego właściciela, Michała Zebrzydowskiego nowoczesnym systemem fortyfikacyjnym, składającym się z dwóch bastionów. W czasach Potopu szwedzkiego zamek został ograbiony i poważnie uszkodzony przez Szwedów. W roku 1718 kolejnych zniszczeń wyposażenia dokonał pożar. Restauracja zamku nastąpiła w stylu barokowym. Dokonał jej Hieronim Wielopolski: krużganki arkadowe zostały zamurowane, zlikwidowana została loggia i znacząco przebudowano wnętrza zamkowe, w których w roku 1787 gościł sam król Stanisław August Poniatowski. Kolejny dotkliwy w skutkach pożar miał miejsce w roku 1850. W jego wyniku osłabiona konstrukcja gotyckiego zamku górnego runęła. W roku 1863, w trakcie powstania styczniowego, zamek ponownie ucierpiał (na skutek ostrzału artylerii carskiej). Kolejnej przebudowy pod koniec XIX wieku dokonał Sobiesław Mieroszewski, tym razem w - modnym podówczas - stylu neogotyckim. Elementy renesansowe zostały przywrócone dopiero podczas ostatniej wielkiej renowacji zamku z lat 1950-63 (m.in. zrekonstruowano dziedziniec arkadowy i loggię widokową).

Ryczów, woj. śląskie, pow. zawierciański, gm. Ogrodzieniec - strażnica królewska
Zamek został zbudowany pod koniec XIV wieku, prawdopodobnie z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego. Składał się z dwupiętrowego (albo trzypiętrowego) budynku mieszkalnego, zbudowanego na skalnym ostańcu. Dostęp do budynku zapewniał drewniany pomost bądź system drabin. Do skały z budowlą wieżową przylegało po stronie północnej podzamcze z drewnianą zabudową mieszczące pomieszczenia dla straży. Całość założenia otoczona była fosą. W związku z utratą znaczenia strategicznego, strażnica została opuszczona już w wieku XV i od tamtego czasu pozostaje ruiną. W okresie międzywojennym część skały obsunęła się, a wraz z nią północno-wschodni fragment zamku. Ruiny strażnicy ryczowskiej zostały zabezpieczone przed dalszym niszczeniem w latach 60. XX wieku.

Trzebniów, woj. śląskie, pow. myszkowski, gm. Niegowa - prawdopodobnie zamek królewski
Historia powstania (i osoba fundatora) zamku 'Ostrężnik' nie są znane. Żaden średniowieczny przekaz nie wspomina niniejszego obiektu. Fakt, iż była to warownia królewska, być może wzniesiona przez Kazimierza III Wielkiego, wynika wyłącznie z dwóch przesłanek:

1. władca ten skutecznie realizował plan budowy strażnic strzegących ziemi krakowskiej, a obiekt ostrężnicki mógł spełniać taką właśnie funkcję;
2. położona nieopodal wieś Trzebniów, zanim przeszła na początku XV stulecia w posiadanie rodu Kobyłów z Żarek, była własnością królewską.

Zachowane relikty warowni pozwalają przypuszczać, iż składała się ona z dwóch części. Na szczycie skały mieścił się zamek górny, natomiast i jej podnóża był zamek dolny, umocniony obwałowaniami ziemnymi. W północno-zachodniej części dziedzińca znajdował się budynek mieszkalny wzniesiony na planie prostokąta (wymiary ok. 10x30 m). Od południa stała wysunięta przed lico murów baszta wzniesiona na planie prostokąta (wymiary ok. 6x9 m). Nie ma żadnej pewności, iż zamek został dokończony i był zasiedlony. Brak informacji źródłowych (jak również badań archeologicznych) czyni warownię ostrężnicką niemal anonimową. Jest to o tyle zaskakujące, iż było to założenie bardzo rozległe (łącznie ok. 8700 m²) i stosunkowo silnie obwarowane (grubość murów zamku górnego wynosiła aż 2 metry!).

Żarnowiec, woj. śląskie, pow. zawierciański - relikty zamku królewskiego
Historia powstania zamku w Żarnowcu nie jest szczegółowa znana. Zasadniczo przyjmuje się na Janem Długoszem (XV w.), iż fundatorem założenia był król Kazimierz III Wielki, jednak opisujący działalność fundacyjną tego władcy kronikarz Janko z Czarnkowa (XIV w.) nie wymienia Żarnowca w swym szczegółowym wyliczeniu. Być może zatem obiekt powstał na bazie istniejącej wcześniej warowni z czasów Władysława Łokietka bądź poprzednich władców krakowskich, a Kazimierz go rozbudował i umocnił.
Obiekt miał kształt prostokątny. Był otoczony murem i fosą wypełnioną wodą z pobliskiej rzeki Pilicy. Wjazd na zamek zlokalizowano po stronie wschodniej. W narożnikach muru wzniesiono wieże, jednak archeolodzy nie ustalili czy były one w każdym z czterech narożników, czy tylko w dwóch wschodnich. Przy zachodnim murze wzniesiono murowany dwukondygnacyjny budynek mieszkalny, a pozostała zabudowa była drewniana. Na zamku wielokrotnie przebywał Kazimierz Wielki, a w roku 1355 osadził na nim swoją żonę Adelajdę, która jak wygnanka jaka i podła niewolnica wysiadywała, rzadko nawet widując się z królem, lubo we wszystkie dostatki należycie i hojnie ją opatrywano. Królowa przebywała w Żarnowcu przez półtora roku, po czym wyjechała do rodzinnej Hesji.
W późniejszych latach na zamku przebywał również wielokrotnie król Władysław II Jagiełło. Zamek został uszkodzony w 1524 roku w czasie pożaru miasta. Kolejne zniszczenia nastąpiły podczas Potopu szwedzkiego. Los obiektu przypieczętował pożar w roku 1775, po którym podjęto decyzję o całkowitej rozbiórce. Do dziś nie zachowały się żadne murowane pozostałości warowni. W terenie niemal nieuchwytne są również relikty obwałowań i jedynie na fotografiach lotniczych widoczne są zarysy fos.