nagrobek Bolesława I w kościele franciszkańskim w Opolu

Bolesław I opolski czy Bolesław I niemodliński?

Bolesław I niemodliński 📚 Bolesław I opolski 📚 podsumowanie

W kaplicy Św. Anny kościoła franciszkańskiego w Opolu znajdują się dwa piękne podwójne nagrobki. Jeden z nich prezentuje postaci księcia Bolesława III strzeleckiego (opolskiego) i jego żony Anny. Drugi natomiast przedstawia dwóch książąt. Identyfikacja jednego z nich nie nastręcza problemu - jest nim Bolesław II opolski. Odnośnie postaci drugiego z książąt istnieją dwie teorie. Pierwsza z nich zakłada, iż jest to Bolesław I opolski, a płyta nagrobna przedstawia ojca z synem. Druga teoria głosi, iż księciem tym jest Bolesław I Pierworodny (niemodliński), brat Bolesława II opolskiego.

Bolesław I niemodliński

Jednym z pierwszych naukowców, którzy podjęli "trop niemodliński" był dr Hermann Luchs, który w roku 1872 w swym dziele pt. Schlesische Fürsternbilder des Mittelalters zamieścił rycinę z podwójnym nagrobkiem książęcym i odniósł jedną z postaci (po lewej) do osoby Bolesława I, księcia niemodlińskiego. Dowodem na to miał być napis dotyczący postaci, niestety niekompletny (płyta została obcięta po stronie nóg książęcych):

[...] aprilis obiit dominus boleclaus dux oppolien

Uważna analiza ryciny pozwala zauważyć, iż autor popełnił błąd i napis brzmi:

[...] aprilis obiit illustris dominus boleslaus dux opolien

Napis ten wskazuje, iż śmierć przedstawionego na pomniku grobowym księcia opolskiego Bolesława nastąpiła w kwietniu (aprilis).
Tezę o pochówku Bolesława niemodlińskiego podjęli również XIX-wieczni badacze polscy, m.in. Józef Mycielski w swym dziele Grobowe Piastów pomniki na Szlązku Pruskim (1898) i Kazimierz Stronczyński w pozycji Pomniki książęce Piastów, lenników dawnej Polski w pieczęciach, budowlach, grobowcach i innych starożytnościach zebrane i objaśnione (1888). Zarówno Mycielski jak i Stronczyński odwołują się do dra Luchsa (Stronczyński zamieszcza nawet rycinę z pracy niemieckiego uczonego), jednak nie podają żadnych dowodów na domniemany pochówek Bolesława Pierworodnego u franciszkanów opolskich. Wydaje się, iż jedyną przesłanką mającą świadczyć o opolskim pochówku niemodlińskiego Piasta jest... data wykonania grobowca (II poł. XIV wieku). Zmarły w roku 1313 Bolesław I opolski musiałby zbyt długo "oczekiwać" na sporządzenie stosownego pomnika.

Dopiero badania Jerzego Horwata: Księstwo opolskie i jego podziały do 1532 r. (2002) i Piastowie górnośląscy (2007) nieco odświeżyły tę teorię i dodały jej pośrednie oparcie źródłowe. Autor - opierając się na badaniach genealogicznych Kazimierza Jasińskiego (Rodowód Piastów śląskich) dokonał próby odtworzenia części napisu z płyty nagrobnej.
Nie jest znana dokładna data śmierci Bolesława Pierworodnego (niemodlińskiego) - według badaczy genealogii piastowskiej (Jasiński) miał on umrzeć pomiędzy 1362 i 1365 rokiem. Według nekrologu klarysek wrocławskich, książę odszedł w miesiącu marcu. Istnieją pewne przesłanki, że mógł to być dzień 21 marca: w nekrologu lubiąskim pod tą datą zanotowano śmierć księżnej Eufemii, żony Bolesława. Tymczasem nekrolog klarysek wrocławskich (budzący większe zaufanie, chociażby z tego powodu, iż ksienią tego klasztoru była w latach 1379-1413 córka pary książęcej, Jadwiga) kładzie śmierć Eufemii na miesiąc luty. Być może zatem, zapiska z nekrologu lubiąskiego w swym pierwotnym brzmieniu dotyczyła właśnie Bolesława, a Eufemię dopisano pod tym dniem dla celów komemoracyjnych. Jest to teza bardzo krucha, zakłada wnioskowanie przeciwko źródłu, jednak nie jest wykluczona.

Jerzy Horwat zauważył, iż datę 21 marca można zapisać w następujący sposób:

XII Kalendae aprilis

czyli napis na nagrobku można uzupełnić w ten sposób:

[...] XII Kalendae aprilis obiit illustris dominus boleslaus dux opolien

▲ nagrobek Bolesława I i Bolesława II wg. ryciny w dziele Hermanna Luchsa

Bolesław I opolski

Śmierć Bolesława I opolskiego na terenie Opola i jego pochówek u tamtejszych franciszkanów zostały odnotowane przez Jana Długosza w jego kronice (pod rokiem 1313):

[...] poszedł ze świata Bolesław książę opolski, zmarły w zamku opolskim i pochowany tamże w klasztorze Braci mniejszych [...]

Jest to pierwsza ważna przewaga opcji "opolskiej" nad "niemodlińską", skoro brakuje jakiegokolwiek źródła potwierdzającego pochówek Bolesława Pierworodnego w Opolu (u franciszkanów). Najważniejszą kwestią wydaje się jednak analiza samego pomnika grobowego. Otóż, w przeciwieństwie do XIX-wiecznych badaczy dysponujemy obecnie dostępem do całej (pełnej) płyty.

W I połowie XIX wieku (przed rokiem 1846) nagrobki (wraz z płytami) zostały usunięte z kaplicy Św. Anny, w której urządzono zakrystię. Płyty zostały wmurowane w ściany prezbiterium w pozycji pionowej (stojącej): Bolesław I i Bolesław II po stronie północnej, natomiast Bolesław III i Anna po stronie południowej. Ściany prezbiterium były ciemne, wilgotne, natomiast płyty przymocowano do ścian tak nieumiejętnie, iż dolne ich krawędzie zostały zamurowane (pruski konserwator w roku 1846 zanotował: napis rozmazany i zbyt głęboko w niszy, więc nie do odczytania). Dodatkowo odczytanie inskrypcji utrudnione było przez jej zanieczyszczenie zaprawą murarską. Płytę w takim właśnie stanie oglądał dr Hermann Luchs w okolicach roku 1872 i wówczas sporządzono "słynną" rycinę. Zapewne również Kazimierz Stronczyński jak i Józef Mycielski mieli do czynienia z zabytkiem w takim właśnie stanie, stąd oparcie się na ustaleniach Luchsa.

W roku 1911 płyty zostały wyjęte ze ścian prezbiterium - w kawałkach (!) - i w tym stanie złożone na podmurówkach za ołtarzem. Stan techniczny stale się pogarszał z uwagi na wysokie zawilgocenie w dolnych partiach murów. Dopiero w na początku roku 1952 płyty złożono ponownie w centralnym punkcie kaplicy Św. Anny, odsłaniając przy tym ukryte dla badaczy dolne partie napisu. Całość inskrypcji dotyczącej Bolesława I wygląda następująco:

Anno domini mil tesimo xiii quarto nonas aprilis obiit illustris dominus boleslaus dux opolien

w pełnym brzmieniu:

Anno domini millesimo trecentesimo decimo tertio quarto nonas aprilis obiit illustris dominus Boleslaus dux opoliensis

Tłum. Roku pańskiego tysiąc trzysta trzynastego, dnia czwartego kwietnia, zmarł sławny pan Bolesław książę opolski

Wobec takiego brzmienia napisu jest niemal zupełnie pewne, iż księciem, którego dotyczy mógł być tylko Bolesław I opolski (w roku 1313 poświadczona jest przez źródła śmierć tego księcia). Wydaje się przy tym mało istotne, iż książę ten miał umrzeć nie 4 kwietnia, lecz 14 maja (ten dzień podaje wiarygodny Nekrolog czarnowąski), skoro sam nagrobek został sporządzony ok. 70 lat po jego śmierci.

▲ nagrobek Bolesława I i Bolesława II - widok współczesny (2011)

podsumowanie

Tak jak w przypadku XIX-wiecznych badaczy kwestia pochówku i istnienia grobowca Bolesława I Pierworodnego, księcia niemodlińskiego była sprawą otwartą (pomimo braku jakichkolwiek źródeł opisujących miejsce pochówku tego księcia), tak w przypadku literatury powstałej po roku 1952, kiedy to udostępnione zostały nagrobki piastowskie u franciszkanów opolskich, teza taka wydaje się zupełnie zaskakująca.
Podjęta przez Jerzego Horwata próba "przejścia" z miesiąca aprilis (kwietnia) wyrytego na płycie nagrobnej do marca (miesiąca śmierci Bolesława niemodlińskiego), poprzez zastosowanie rzymskiego systemu oznaczania dni i miesięcy (posługiwanie się Nonami, Idami i Kalendami) okazała się nietrafna, wobec ujawnienia pełnej treści napisu. Warto jednak zaznaczyć, iż już od początku była to próba karkołomna, ponieważ na sąsiednich grobowcach Bolesława II oraz księżnej Anny (Bolesław III nie jest brany pod uwagę, gdyż napis został wykuty dopiero w latach 50. XX wieku) rzymski system oznaczania dni nie został użyty.
Należy podkreślić, iż napis na dole płyty Bolesława I i Bolesława II nie został dopisany ani zmodyfikowany w trakcie restauracji przeprowadzonej w latach 1951-52 (w przeciwieństwie do nagrobka Bolesława III opolskiego i jego małżonki Anny, gdzie podczas restauracji wykuto napis odnoszący się do księcia - pierwotnie takowy nie istniał - i dodano zakończenie do napisu odnoszącego się do Anny). Dowodem na to są fotografie płyty wykonane przed restauracją (pokazują one dość spore nieraz uszkodzenia rzeźb, natomiast krańcowa dolna partia istnieje i nie wykazuje znacznych zniszczeń).

▲ płyta przed restauracją z lat 1951-52 (po lewej) oraz po restauracji (po prawej)
Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia należy przyjąć, iż w kaplicy Św. Anny kościoła franciszkańskiego w Opolu znajduje się wspólny nagrobek ojca i syna, książąt Bolesława I opolskiego († 1313) i Bolesława II opolskiego († 1356). Nie wyklucza to wprawdzie pochówku Bolesława I Pierworodnego (niemodlińskiego) w opolskiej nekropolii, jednak z pewnością analizowany nagrobek nie dotyczył tego księcia.
Błędnie podana data dzienna śmierci Bolesława I opolskiego (4 kwietnia zamiast 14 maja) wynikła zapewne z faktu, iż wydarzenie to mogło zatrzeć się w pamięci potomnych. Nagrobki zostały sporządzone prawdopodobnie w tym samym okresie, w latach 1378-1382 (wskazuje na to pierwotny brak inskrypcji dotyczącej Bolesława III, który zmarł w roku 1382, podczas gdy istniała takowa przy nagrobku jego żony zmarłej w roku 1378), tj. ok. 70 lat po śmierci księcia Bolesława I opolskiego, co usprawiedliwia błąd.