Ziębice | Henryków | Ząbkowice Śląskie | Bardo | Stary Wielisław

Ziębice, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki
W źródłach pisanych miejscowość Sambice pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z 1234 roku. Zniszczona w czasie najazdu mongolskiego w roku 1241. Lokacja na prawie niemieckim dokonana ok. roku 1250 przez księcia Henryka III Białego. Początkowo w granicach księstwa śląskiego, tzw. Monarchii Henryków Śląskich, następnie w księstwie wrocławskim Henryka III Białego i Henryka IV Prawego. Od końca XIII wieku do roku 1322 w granicach państwa świdnicko-jaworskiego. W latach 1322-1428 stolica odrębnego piastowskiego księstwa, którego pierwszym władcą był Bolko II ziębicki. Wraz ze śmiercią ostatniego Piasta ziębickiego, księcia Jana w roku 1428 (zginął w bitwie z husytami pod Starym Wielisławiem) miasto wraz z okręgiem przechodzi pod władanie królów czeskich.
Najważniejszą pamiątką okresu piastowskiego jest kościół NMP i Św. Jerzego (Sanktuarium Męki Pańskiej) - najstarsza parafia ziębicka (pierwsza gotycka budowla powstała latach 1265-75), a także mury obronne z przełomu XIII i XIV wieku z dobrze zachowaną 'Bramą Paczkowską' pochodzącą 1324 roku, przebudowaną w roku 1491.

Henryków, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki, gm. Ziębice - opactwo cystersów
Fundacja opactwa cystersów w Henrykowie nastąpiła w latach 1222-28. Jej inicjatorem był kanonik wrocławski Mikołaj, notariusz księcia Henryka I Brodatego, natomiast sam książę wraz z synem Henrykiem II (Pobożnym) objęli oficjalny patronat nad fundacją. W roku 1241, w czasie najazdu mongolskiego, zabudowania klasztorne spłonęły. Niedługo po tym zdarzeniu, opactwo zostało odbudowane i Cystersi ponowili swoją misję: wkrótce w klasztorze powstała tzw. Księga Henrykowska, w której zawarto zdanie uważane za najstarsze zapisane w języku polskim: day, ut ia pobrusa, a ti poziwai. Początkowo znajdował się na terenie księstwa śląskiego, następnie wrocławskiego, a od końca XIII przynależał do ziemi świdnicko-jaworskiej. Od roku 1322 Henryków stał się ważnym ośrodkiem kultu w nowo powstałym księstwie ziębickim, a także nekropolią lokalnej piastowskiej linii książęcej. Do dziś zachował się podwójny gotycki grobowiec księcia Bolka II ziębickiego i jego żony Jutty (Guty). Obecny wygląd klasztor zawdzięcza barokowej przebudowie z lat 1682-85.

Ząbkowice Śląskie, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych miejscowość Frankenstein pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z 1278 roku. Początkowo w granicach księstwa wrocławskiego Henryka IV Prawego. Od końca XIII wieku do roku 1322 w granicach państwa świdnicko-jaworskiego, następnie w latach 1322-51 w księstwie ziębickim. Wówczas też ziemia ząbkowicka kilkakrotnie była przedmiotem zastawu: w roku 1337 książę Bolko II ziębicki zastawił Ząbkowice na rok królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu; w roku 1346 książę Mikołaj Mały zastawił miasto (wraz z okręgiem) czeskiemu magnatowi Henrykowi von Haugwitz. Ostatecznie sprzedał je królowi czeskiemu w roku 1351. W późniejszych latach Ząbkowice nie powróciły nigdy do władztwa Piastów, jednak żoną Karola I z Podiebradów, księcia ziębickiego (w latach 1498-1536), była Piastówna Anna, córka księcia żagańskiego Jana II Szalonego.
Najważniejszą pamiątką okresu piastowskiego jest m.in. 'Krzywa Wieża' - pozostałość średniowiecznych murów obronnych, ruina renesansowego zamku wzniesionego w latach 1522-32 przez Karola I z Podiebradów na miejscu piastowskiego gotyckiego zamku obronnego, a także gotycki kościół Św. Anny z połowy XIV wieku - miejsce pochówku księcia Karola I z Podiebradów i jego żony Anny żagańskiej (zachowany wspólny nagrobek).

Bardo, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki - zamek książęcy
Zamek powstał w końcu wieku XIII albo - co bardziej prawdopodobne - w początkach wieku XIV. Fundatorem był książę Bolko I Surowy, bądź jeden z jego synów (Bernard świdnicki, Bolko II ziębicki). Murowany gotycki obiekt obejmował zamek właściwy i podzamcze, oddzielone od siebie suchą fosą. W skład kompleksu warowni bardzkiej wchodziła cylindryczna wieża (o średnicy 10 metrów) oraz trzy podpiwniczone budynku. Całość otoczona była murem. Historia obiektu nie jest znana. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 80. XX wieku odnaleziono dużą ilość grotów strzał, co wskazuje, iż los zamku przypieczętował najazd. Badacze wskazują, iż nastąpiło to prawdopodobnie podczas wojen husyckich (1419-34), być może w roku 1425. Od tego czasu obiekt popadł w ruinę i po częściowej rozbiórce przez okoliczną ludność został zapomniany, aż do połowy XIX, kiedy "odkryto" go ponownie. Obecnie to zespół reliktów zabezpieczony w formie tzw. trwałej ruiny.

Stary Wielisław, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Kłodzko - kaplica poświęcona śmierci księcia Jana ziębickiego
Stary Wielisław, jako część ziemi kłodzkiej - władztwa książąt i królów czeskich - w dobie rozbicia dzielnicowego Polski tylko okresowo znajdował się w rękach piastowskich: w latach 1278-90 pozostawał w rękach księcia Henryka IV Prawego, w latach 1327-35 w dożywotnim władaniu księcia Henryka VI Dobrego, a w latach 1336-41 okręgiem władał (również dożywotnio) książę Bolko II ziębicki. Z uwagi jednak na bliskie sąsiedztwo księstwa ziębickiego, tereny te stanowiły miejsce aktywności politycznej i militarnej przedstawicieli tamtejszej linii Piastów.
Do ważnego wydarzenia doszło 27 grudnia 1428 roku, o czym informuje Jan Długosz w swojej kronice: Kiedy czescy husyci pustoszyli ogniem i mieczem krainę śląską, wyszedł przeciw nim zbrojno Jan książę ziębicki, który był miał za żonę Elżbietę, wdowę po Spytku Melsztyńskim wojewodzie krakowskim, aby im stawić opór: a z pomocą Ślązaków w dzień Św. Jana Ewangelisty blisko Kłodzka krwawą stoczył bitwę. W tym spotkaniu opuścili go rycerze śląscy; on zaś, jak na księcia przystało, mężnie poległ. Husyci opanowali jego obóz i wielką zdobycz unieśli.
W bitwie z husytami pod Starym Wielisławiem zginął wówczas ostatni męski przedstawiciel Piastów ziębickich, książę Jan. W miejscu starcia (i śmierci księcia) wzniesiono po pewnym czasie symboliczną drewnianą kapliczkę. W roku 1800 ufundowano obiekt murowany, który jednak pod koniec XIX wieku rozebrano, w związku z budową linii kolejowej. W latach 1904-10 powstała nowa kaplica - przeniesiona o kilkanaście metrów od pierwotnej lokalizacji. Kaplicę wykonano z piaskowca w stylu neobarokowym. Charakterystycznym elementem jest szczyt z płaskorzeźbami: piastowskim orłem oraz herbami Ziębic i Kłodzka. Łaciński napis głosi: Jan, książę ziębicki, za ojczyznę przeciw husytom mężnie walcząc, został zabity. We wnętrzu kaplicy, pod kopułą znajdują się freski przedstawiające bitwę pod Starym Wielisławiem. Na fasadzie północnej po II wojnie światowej umieszczono tablicę z polskim napisem Janusz książę ziębicki ze świdnicko-ziębickiej linii Piastów, syn Bolka III ziębickiego i Eufemii, córki księcia Bolesława kozielskiego zginął w Wielisławiu Dolnym dnia 27 XII 1428 roku.