ruina zamku krzyżackiego (komturskiego) | zamek królewski 'Dybów' | Ratusz Staromiejski | zabytki sakralne | ślady władców

Toruń, woj. kujawsko-pomorskie, miasto wojewódzkie
Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salzę, wielkiego mistrza krzyżackiego. W wieku XIII i XIV - jako członek Ligi Hanzeatyckiej, miasto znacząco się rozwinęło. W roku 1411 w Toruniu zawarto tzw. I pokój toruński kończący wojnę polsko-krzyżacką. Od tego też czasu (tj. od początku XV wieku) miasto przeżywało kryzys gospodarczy związany z agresywną polityką fiskalną zakonu krzyżackiego, jak również jego znacznym osłabieniem ekonomicznym, politycznym i militarnym. Spowodowało to wzrost dążeń separatystycznych i propolskich. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady. Ostatecznie, po zakończeniu wojny trzynastoletniej w roku 1466 (tzw. II pokój toruński), miasto wraz z Prusami Królewskimi weszło w skład państwa polskiego, uzyskując w nim pozycję uprzywilejowaną (m.in. zyskując prawo do bicia własnej monety). Toruń pozostawał w granicach Królestwa do roku 1793, kiedy to na skutek II rozbioru Rzeczypospolitej został włączony do Prus.

Zamek powstał w II połowie XIII wieku. Była to pierwsza warownia krzyżacka w ziemi chełmińskiej. Powstała na miejscu słowiańskiej osady grodowej Postolsk. Warownię wzniesiono na planie podkowy, co dla obiektów krzyżackich jest formą nietypową (dopiero w późniejszych latach ukształtował się charakterystyczny sposób wznoszenia zamków na planie regularnego czworoboku). Prawdopodobnie najstarszym elementem umocnień był mur kamienny z głazów narzutowych (częściowo zachowany do dziś). Pod koniec XIII wieku wzniesiono ceglany mur obwodowy i główny budynek mieszkalny przylegający do murów od południa, a następnie zbudowano krużganki. Na początku XIV wieku zamek został rozbudowany: powstała wówczas wolnostojąca ośmioboczna wieża o średnicy około 10 metrów oraz baszta ustępowa (tzw. gdanisko albo dansker), sięgająca ok. 32 metry poza obwód murów, do której prowadził arkadowy kryty ganek. Po przegranej przez Zakon bitwie grunwaldzkiej, Toruń wraz z zamkiem, poddał się pod władzę króla polskiego. Władysław Jagiełło osobiście przebywał w mieście i na zamku we wrześniu 1410. Na mocy układu pokojowego z roku 1411, toruńska twierdza powróciła w ręce krzyżackie. Zamek uległ znacznemu uszkodzeniu w roku 1420 z powodu pożaru. Dnia 6 lutego 1454 zamek został zdobyty przez mieszczan toruńskich i częściowo spalony. Wkrótce potem większość murów rozebrano, pozostawiając – symbolicznie (jak symbol zwycięstwa nad zakonem) – basztę ustępową i prowadzący do niej ganek, a także wybrane budynki (m.in. szpital i młyny). W późniejszym okresie na terenie dawnego zamku krzyżackiego powstało wysypisko śmieci. Dzięki temu ruiny pozostały w zasadzie nienaruszone do lat 50. XX wieku, kiedy to przeprowadzono pierwsze prace archeologiczne. W latach następnych zakonserwowano pozostałości zamku krzyżackiego w formie trwałej ruiny.

Zamek wzniesiono w latach 1424–1428 z inicjatywy króla Władysława II Jagiełły. Wraz z otaczającą go osadą nazwaną Nieszawą, stanowił konkurencję dla zlokalizowanego na drugim brzegu Wisły Torunia oraz tamtejszej krzyżackiej warowni. W pierwszej kolejności zbudowano dom mieszkalny. Najazd krzyżacki w roku 1431 doprowadził do spustoszenia Nieszawy i odbicia zamku z rąk polskich. Obiekt został wówczas umocniony i obsadzony krzyżacką załogą. Rozpoczęto wznoszenie murów obronnych i wieży bramnej, a całość założenia otoczono fosą zasilaną wodami Wisły. Na mocy postanowień traktatu pokojowego z roku 1435, zamek (i osada) powrócił do Królestwa Polskiego. Zakończono wówczas inwestycje budowlane rozpoczęte przez Krzyżaków, a około 1450 roku dodatkowo podwyższono mury obronne. Na terenie warowni król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił tzw. Statuty nieszawskie - przywileje dla szlachty koronnej. Jeszcze w trakcie wojny trzynastoletniej, chcąc uzyskać poparcie mieszczan toruńskich, dla których założenie stanowiło znaczącą konkurencję ekonomiczną, król Kazimierz IV zgodził się na przeniesienie osady Nieszawy o 30 km w górę Wisły. Na zamku powstała komora celna, a obiekt stał się siedzibą królewskiego starosty. Prowadzone przez kolejnych starostów rozbudowy zamku związane były z jego funkcją administracyjną. Rozwój zlokalizowanych na jego terenie spichlerzy i magazynów budził sprzeciw mieszczan toruńskich, którzy nie życzyli sobie odrodzenia konkurencyjnej osady. Król Zygmunt I Stary uległ żądaniom torunian, wstrzymując dalsze rozbudowy zamku. Od tego czasu, obiekt zaczął tracić swoje znaczenie ekonomiczne i militarne. W roku 1656 w czasie Potopu szwedzkiego warownia dybowska została spalona przez Szwedów. Kolejne zniszczenia przyniósł rok 1703, kiedy to wojska szwedzkie ostrzeliwały stąd Toruń, a obrońcy miasta kierowali ogień artyleryjski w stronę Dybowa. Uszkodzenia obiektu w czasie wojen doprowadziły do jego zniszczenia - w roku 1727 podczas lustracji wymieniany jest już jako ruina. Częściowa odbudowa zamku w wieku XIX związana była z wykorzystaniem go w systemie obronnym Torunia. W roku 1813, podczas wojen napoleońskich, obiekt otoczony został ziemnymi fortyfikacjami, a w roku 1848 w murach obronnych wybito przyziemne strzelnice przystosowane dla ówczesnej artylerii. Obecnie zamek zachowany jest w formie tzw. trwałej ruiny obejmującej mury obwodowe, dwukondygnacyjną wieżę bramną oraz obwałowania.

Gotycki ratusz wzniesiono w końcu XIV wieku, prawdopodobnie tuż przed 1399 rokiem. Obiekt zastąpił istniejące od II połowy XIII wieku zabudowania pierwszego ratusza połączonego z kramami handlowymi. Nowy ratusz, poza funkcjami administracyjnymi i sądowymi również spełniał funkcje handlowe. Zyskał on formę czteroskrzydłowego budynku na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem dostępnym z przez cztery przelotowe bramy znajdujące się pośrodku każdego ze skrzydeł. W południowo-zachodnim narożniku ulokowano czteroboczną wieżę. W początku XVII wieku gmach przeszedł przebudowę polegającą na podwyższeniu o jedną kondygnację. Nie zatarła ona jednak pierwotnych cech gotyckich. Obecny wygląd ratusza to przede wszystkim efekt prac rekonstrukcyjnych z lat 1957-64, które przywróciły budynek do stanu sprzed szeregu XVIII-wiecznych zniszczeń (głównie wynikających z pożarów).
17 czerwca 1501 roku, w komnacie ratusza, zmarł król Jan I Olbracht. Przebywał on w Toruniu od początku maja, szykując się do konfrontacji zbrojnej z księciem saskim i wielkim mistrzem krzyżackim, Fryderykiem von Wettyn, który odmawiał złożenia hołdu lennego.
W roku 1645, z inicjatywy króla Władysława IV Wazy, odbyło się w Toruniu Colloquium charitativum (Braterska rozmowa) pomiędzy teologami katolickimi, kalwińskimi i luterańskimi. Główne sesje miały miejsce w ratuszu miejskim. Celem zjazdu było wzajemne poznanie założeń doktrynalnych, a docelowo uzyskanie jedności wiary i utrwalenie pokoju religijnego. Pomimo braku porozumienia pomiędzy wyznaniami chrześcijańskimi, inicjatywę królewską należy ocenić jako bardzo światłą i nowoczesną, szczególnie na tle trwającej wówczas w Europie wojny trzydziestoletniej (będącej de facto wojną religijną).
W roku 1765 rada miejska w Toruniu zamówiła wykonanie bogato zdobionych intarsją drzwi pomiędzy Salą Królewską a Salą Obu Sądów, przedstawiających nowo wybranego króla, Stanisława II Augusta. Od strony Sali Królewskiej drzwi ukazują osobę króla Stanisława w zbroi z płaszczem narzuconym na ramiona. W dolnej części drzwi od strony Sali Królewskiej ujęto kartusz z herbem Rzeczypospolitej. Od strony Sali Obu Sądów przedstawiono króla jako architekta - projektanta nowej rzeczywistości.

Do najważniejszych zabytków sakralnych na terenie Starego Miasta w Toruniu należy zaliczyć trzy gotyckie świątynie: katedrę Śś Janów Chrzciciela i Ewangelisty (miejsce złożenia serca króla Jana I Olbrachta), kościół pofranciszkański Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (miejsce pochówku Anny, siostry króla Zygmunta III Wazy) oraz kościół św. Jakuba