Świdnica | Bolków | Cieszów | Grzmiąca | Krzeszów | Płonina | Rybnica Leśna | Ślęża | Świny | Wałbrzych ('Książ') | Wałbrzych ('Stary Książ') | Zagórze Śląskie

Świdnica, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych Świdnica pojawiła się po raz pierwszy w roku 1249 roku, chociaż sam gród był znacznie starszy (już w X wieku stanowił siedzibę słowiańskiego plemienia Ślężan). W dokumencie z roku 1267 roku Świdnica występuje już jako miasto, zatem została prawdopodobnie lokowana na prawie niemieckim przez księcia wrocławskiego Henryka III Białego. Początkowo w granicach księstwa wrocławskiego, aż do roku 1290, kiedy to umiera Henryk IV Prawy. Świdnicę obejmuje książę legnicki Henryk V Brzuchaty, który jednak oddaje to i inne miasta młodszemu bratu Bolkowi I Surowemu (w zamian za wsparcie militarne przeciwko Piastom głogowskim). Od tamtego czasu Świdnica stanowi główną siedzibę książęca i stolicę odrębnego księstwa świdnickiego (następnie świdnicko-jaworskiego). Pozostaje w rękach piastowskich do roku 1368, kiedy to umiera ostatni przedstawiciel linii - książę Bolko II Mały. W latach 1368-92 stanowi oprawę wdowią księżnej Agnieszki Habsburżanki, a po jej śmierci wraz z pozostałymi ziemiami księstwa zostaje wcielona do Korony Czeskiej.
Pamiątką okresu piastowskiego jest m.in. kościół Św. Stanisława i Św. Wacława (obecnie katedra) ufundowany przez księcia Bolka II Małego. Ważnym zabytkiem jest również XVII-wieczny drewniany ewangelicki Kościół Pokoju, wpisany w roku 2001 na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.

Bolków, woj. dolnośląskie, pow. jaworski - zamek książęcy
Zamek został zbudowany w II połowie XIII wieku z inicjatywy księcia Bolesława II Rogatki. Znaczna rozbudowa i przebudowa założenia nastąpiła już na przełomie XIII i XIV wieku z rozkazu księcia Bolka I Surowego: powstała wówczas charakterystyczna wieża, wzniesiona na planie kropli wody (z ostrzem skierowanym w najbardziej zagrożonym kierunku południowo-zachodnim). W latach 1301-68 za rządów księcia Bernarda Statecznego, a następnie Bolka II Małego, miały miejsce kolejne rozbudowy: południowy i południowo-wschodni narożnik zamku został połączony z miejskimi murami obronnymi. Rozbudowano także budynki mieszkalne i wzmocniono przejazd bramny. Początkowo zamek nazywany był Hain (Gaj). W roku 1392 zamek (i miasto) przechodzi na rzecz korony czeskiej. W wieku XV, w czasie "wojen husyckich", zamek wielokrotnie oblegany, często zmienia właścicieli, m.in. w roku 1493 po sześciotygodniowym oblężeniu zdobyty przez piastowskiego księcia cieszyńskiego, Kazimierza II (który następnie przekazał Bolków królowi czeskiemu, swemu suwerenowi). W latach 1539-40 zamek został przebudowany w stylu renesansowym pod kierownictwem architekta Jakuba Parra. Rozbudowano wówczas system fortyfikacji, przystosowując twierdzę do użycia broni palnej: otoczono ją drugim, niższym łańcuchem murów obronnych z otworami strzelniczymi, wzmocnionymi przez basteje. Znaczne zniszczenia twierdzy bolkowskiej przyniosły lata 40. XVIII wieku: wówczas to zamek był kilkakrotnie oblegany i okupowany przez wojska szwedzkie, które zniszczyły m.in. trzy basteje oraz część murów. W wieku XVIII na zamku kilkakrotnie wybuchały pożary (np. w roku 1724 piorun wpadł do galerii zamkowej, zapalając umieszczony pod jej sufitem portret księcia Bolka I Surowego). W następnych latach zamek stopniowo popada w ruinę. W 1885 roku lokalne władze zezwoliły na rozbiórkę części murów, by pozyskany materiał budowlany przeznaczyć na remonty dróg. W końcu XIX wieku rozpoczęto drobne prace renowacyjne i rekonstrukcyjne (w roku 1891 sam cesarz niemiecki Wilhelm II przekazał na ten cel 650 marek). W 1922 roku odbudowano renesansowy Dom Niewiast. Kolejne prace renowacyjne przeprowadzono po II wojnie światowej.

Cieszów, woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski, gm. Stare Bogaczowice - zamek książęcy
Pierwsze założenie obronne w tym miejscu wzmiankowane jest w dokumencie z roku 1243 - była to zapewne drewniana warownia. Murowany (gotycki) zamek powstał na przełomie XIII i XIV wieku i jego fundację należy wiązać z osobą księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, albo (co wydaje się równie prawdopodobne) jego syna Bernarda Statecznego świdnickiego. Fundacja piastowska składała się z budynku mieszkalnego, cylindrycznej wieży o wysokości ponad 10 metrów w południowo-wschodnim narożniku, dziedzińca po stronie południowej i bramy wjazdowej umieszczonej od strony zachodniej. W późniejszych latach zamek był przedmiotem dzierżawy rycerzy księstwa świdnickiego, a w połowie XIV w. stanowił siedlisko rycerzy-rabusiów, którzy mocno dawali się we znaki się okolicznym mieszkańcom i podróżującym kupcom. Spowodowało to zbrojną interwencję księcia Bolka II Małego, który zajął zamek. Władca ten finansował prace modernizacyjne na zamku. Warownia pozostawała w rękach Piastów świdnickich do roku 1368, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel linii - Bolko II Mały. Po śmierci księżnej-wdowy Agnieszki w roku 1392 zamek przeszedł w ręce czeskie. Podczas wojen husyckich na początku XV wieku zamek został zdobyty i zniszczony przez powstańców. Odbudowano go potem i zmodernizowano, przystosowując do warunków obrony artyleryjskiej (w wieku XVI wzniesiono nowe odcinki murów obronnych). W 1634 roku warownia Cisy została spalona przez wojska szwedzkie i popadła w ruinę, w której pozostaje po dziś dzień (ostatnie prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1961-69).

Grzmiąca, woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski, gm. Głuszyca - zamek książęcy
Murowany (gotycki) zamek na szczycie góry Rogowiec (870 m n.p.m.) wzniesiono z inicjatywy księcia Bolka I Surowego, w końcu wieku XIII (przed rokiem 1292, kiedy wzmiankowany jest pierwszy kasztelan). Warownia ta, wraz z pobliskimi obiektami Radosno, Grodno i Nowy Dwór, stanowiła nową linię umocnień południowej granicy księstwa, będącą odpowiedzią na ekspansywną politykę króla czeskiego, Wacława II. Zamek wzniesiono na planie zbliżonym do trójkąta, w którego zachodnim wierzchołku zbudowano - połączoną z murami - cylindryczną wieżę o średnicy ok. 10 metrów. XIII-wieczna warownia posiadała również dwuskrzydłowy dom mieszkalny zlokalizowany po stronie wschodniej i południowej wzgórza. Całość otoczona była wysokim murem obronnym o grubości około 2 metrów. W wieku XIV warownię powiększono o zamek dolny, posiadający własny system umocnień, a w miejscu skrzydła wschodniego powstała czworoboczna wieża mieszkalna. Losy zamku po śmierci Bolka I Surowego pozostają częściowo nieznane. Przez pewien okres czasu warownia pozostawała w dyspozycji rycerzy-rabusiów, którzy niepokoili okoliczną ludność. Z pewnością jednak już w roku 1353 była we władaniu księcia Bolka II Małego, gdyż w tym właśnie roku zapisał on Rogowiec swojej bratanicy Annie, wydanej za mąż za króla czeskiego Karola IV Luksemburskiego. Zamek do 1368 roku należał do książąt świdnicko-jaworskich, następnie do wdowy po księciu Bolku II Małym, księżnej Agnieszki Habsburżanki. Po śmierci Agnieszki w roku 1392 przechodzi na rzecz korony czeskiej, stając się siedzibą kolejnych rodów szlacheckich, a następnie również rycerzy-rabusiów. Uciążliwi dla okolicznej ludności (i przejezdnych kupców) właściciele warowni sprowokowali szereg skarg adresowanych do króla czeskiego. Ostatecznie, w roku 1483 na polecenie króla Czech Macieja Korwina, zamek został zdobyty i wysadzony w powietrze. Dzieła zniszczenia obiektu dokonali lokalni mieszkańcy, wykorzystujący zamkowy budulec dla własnych celów.
Obecnie zamek Rogowiec to bardzo efektownie ulokowany zespół reliktów, z czytelnym przyziemiem XIII-wiecznej cylindrycznej wieży, a także pozostałościami budynków mieszkalnych. Do niedawna obiekt ten przedstawiany był w literaturze jako najwyżej położony zamek w Polsce. W związku z odkryciem w ostatnich latach reliktów zamku Pański Dom w Karkonoszach, zlokalizowanego na wysokości ponad 1000 m n.p.m., Rogowiec utracił swój prymat w tej kwestii.

Krzeszów, woj. dolnośląskie, pow. kamiennogórski, gm. Kamienna Góra - dawne opactwo cystersów
Fundacja opactwa cystersów w Krzeszowie nastąpiła w roku 1292. Jej inicjatorem był książę świdnicko-jaworski Bolko I Surowy. Od samego początku swego istnienia Krzeszów stał się ważnym ośrodkiem kultu w księstwie, a także nekropolią lokalnej piastowskiej linii książęcej. Do dziś zachowały się dwa nagrobki: księcia-fundatora Bolka I Surowego oraz jego wnuka Bolka II Małego. Obecny wygląd kościół klasztorny zawdzięcza XVII-wiecznej barokowej przebudowie.

Płonina, woj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bolków - zamek rycerski
Po raz pierwszy w źródłach pisanych zamek "Niesytno" pojawia się dopiero 5 listopada 1432 roku (w liście biskupa wrocławskiego Konrada IV Starszego oleśnickiego do wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Pawła von Russdorf) i stanowi wówczas własność śląskiego rycerza Hayna z rodu Czirnów. W związku z powyższym, osoba fundatora założenia, a także data jego powstania pozostają nieznane. Większość badaczy dowodzi, iż warownia powstała jeszcze w wieku XIV (istnieją również głosy, iż był to wiek XIII...), czego nie można jednakże udowodnić (nie można też temu z całą pewnością zaprzeczyć). Założenie wzniesiono na skale, a na jej kulminacji ustawiono wieloboczną wieżę z charakterystycznym dziobem (podobnym do dziobu na zamku w Bolkowie), w której wnętrzu znajdowała się tzw. ciepła izba (pomieszczenie obłożone drewnem jako ociepleniem). Obok wieży zlokalizowany został murowany budynek (prawdopodobnie obiekt znacznie młodszy od samej wieży). Początkowo zamek pojawia się w źródłach jako siedziba husytów, następnie rycerzy-rabusiów (tzw. raubritterów) i pełni funkcje militarne. Dopiero pod koniec XV wieku zamek zaczął pełnić rolę rezydencjonalne dla nowych właścicieli, członków możnego rodu von Zedlitz. W połowie XVI wieku wznieśli oni u podnóża skały, na której znajduje się zamek średniowieczny, renesansowy pałac - swoją nową rezydencję. Zamek gotycki zaczął wówczas pełnić rolę magazynową i gospodarczą. Sam pałac podlegał wielokrotnym przebudowom, zgodnie z aktualną modą i zmieniającymi się gustami kolejnych właścicieli. Obecnie stan techniczny pałacu należy uznać za bardzo zły (część jego wyposażenia, a nawet elementy kamieniarki "pojawiają się" w innych zamkach), natomiast zamek średniowieczny - zapewne z uwagi na swoją obronną lokalizację - jest w znacznym stopniu kompletny (w roku 2012 ruszyły prace przy jego odgruzowaniu, zabezpieczeniu i częściowej rekonstrukcji).

Rybnica Leśna, woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski, gm. Mieroszów - zamek książęcy
Murowany (gotycki) zamek na górze o wysokości 770 metrów n.p.m. wzniesiono prawdopodobnie z inicjatywy księcia Bolka I Surowego, w końcu wieku XIII (chociaż należy uczciwie zauważyć, że literaturze obecna jest również teoria o czeskich fundatorach założenia). Akceptując jednak powszechniejszą wersję o piastowskiej fundacji, należy również przyjąć, iż warownia ta, wraz z pobliskimi obiektami Rogowiec, Grodno i Nowy Dwór, stanowiła nową linię umocnień południowej granicy księstwa, będącą odpowiedzią na ekspansywną politykę króla czeskiego, Wacława II. Pierwszym murowanym obiektem była cylindryczna wolnostojąca kamienna wieża o średnicy 7 metrów, zbudowana z miejscowego melafiru w południowo-wschodniej części wzgórza. W pierwszych latach po wybudowaniu, baszta otoczona była drewniano-ziemnymi umocnieniami. Dopiero w XIV wieku, podczas rozbudowy warowni, w miejsce dawnych umocnień drewniano-ziemnych zbudowano kamienne mury obronne i budynki mieszkalne oraz gospodarcze. Warownię powiększono wówczas też o zamek dolny (przedzamcze), posiadający własny system umocnień. Początkowe losy zamku pozostają zagadką. Wiadomo, iż w połowie XIV wieku pozostawał on w rękach rycerzy z rodu Swenkinvelt (von Schwenckfeld), by w roku 1355 zostać przejęty przez króla czeskiego Karola IV Luksemburskiego, zapewne w związku z nadaniem niektórych zamków bratanicy Annie (żonie Karola IV) przez księcia Bolka II Małego. Karol już wkrótce (1356) sprzedał zamek rycerzowi Herskowi z Rozkowicz, jednak po pewnym czasie (pomiędzy 1362 i 1363 rokiem) przejął go Bolko II Mały. Zamek do 1368 roku stanowił warownię księcia świdnicko-jaworskiego, a następnie należał do wdowy po księciu Bolku, księżnej Agnieszki Habsburżanki. W późniejszych latach warownia wielokrotnie zmieniała swoich właścicieli: byli nimi rycerze śląscy, a w latach 1369-76 sam biskup wrocławski, Przecław z Pogorzeli. Po śmierci Agnieszki w roku 1392 obiekt przechodzi na rzecz korony czeskiej, stając się siedzibą kolejnych rodów szlacheckich, a następnie również rycerzy-rabusiów. W czasie wojen husyckich Radosno dwukrotnie było oblegane przez oddziały husyckie (w roku 1427 i 1434), lecz źródła nie wskazały informacji z jakim skutkiem. W roku 1443 zamek, będący siedzibą rabusiów, został zniszczony przez wojska mieszczan wrocławskich, wspieranych przez księcia opawsko-ziębickiego. Po tym czasie założenie jeszcze kilkukrotnie było częściowo odbudowywane i wykorzystywane przez rycerzy-rabusiów, niezwykle uciążliwych dla okolicznej ludności. Ostatecznie, w roku 1497, z rozkazu króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka, wyprawa zbrojna Georga von Stein zdobyła warownię i zniszczyła ją tego stopnia, iż nigdy nie była już wykorzystywana. W późniejszych latach, okoliczna ludność dokonała dzieła zniszczenia, wykorzystując zamkowy budulec dla własnych celów.
Obecnie najważniejszym zachowanym elementem warowni jest przede wszystkim fragment cylindrycznej wieży o wysokości około 12 metrów, niewielkie pozostałości murów obwodowych i przyziemia budynku mieszkalnego.

Murowany zamek na szczycie góry Ślęży powstał prawdopodobnie dopiero po roku 1343, kiedy to bracia Bolko II Mały i Henryk, książęta świdniccy nabyli od Mikołaja Małego, księcia ziębickiego okręg Sobótki (z górą Ślężą) za cenę 1000 grzywien srebra. W roku 1353 Bolko II przekazał zamek królowi czeskiemu Karolowi IV Luksemburskiemu. W czasie wojen husyckich zamek stał się okresowo siedzibą husytów, następnie rozbójników. Został zniszczony przez mieszczan świdnickich i wrocławskich. W roku 1543 zawaliła się zachowana do tej pory wieża. Zamku nie odbudowano nigdy - na części jego fundamentów, wzniesiono w latach 1698-1702 barokowy kościół. Obecna świątynia na szczycie Ślęży pochodzi z połowy XIX wieku. Wzniesiono ją w miejscu poprzedniej, która spłonęła od uderzenia pioruna w roku 1834. W podziemiach kościoła można podziwiać pozostałości zamku, jak również fragmenty starszych (romańskich) murów pierwszej romańskiej świątyni.

Świny, woj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bolków - zamek książęcy, następnie rycerski
Pierwsze (zapewne drewniane) założenie wzmiankowane jest już w Kronice Czechów Kosmasa z Pragi pod rokiem 1108: Męcina ze swoim stryjem Niemojem naradzali się na terenie warowni nad planem obalenia czeskiego księcia Świętopełka. Ponownie w źródłach (jako Zpini) pojawia się już w roku 1155 w bulli papieża Hadriana IV. Początkowo warownia stanowiła własność książęcą. W XIII wieku kasztelanami na zamku byli: Tader od 1230 roku, Jaksa od 1242 i Piotr ze Świn od 1248 roku. Następnie, po rozbudowie pobliskiego założenia Hain (później Bolków), zamek przeszedł całkowicie w ręce prywatne, z nadania Bolesława II Rogatki, bądź Bolka I Surowego. Od końca XIII wieku aż do roku 1713 pozostawał w rękach rodu Świnków, którzy sukcesywnie go rozbudowywali. Najstarszym elementem założenia jest XIV-wieczna 5-kondygnacyjna wieża mieszkalna, zbudowana na planie prostokąta. Na przełomie XIV i XV wieku zamek został rozbudowany o nowe skrzydło mieszkalne przy wieży. W XVII wieku gotycką warownię przebudowano w stylu renesansowym, a całość otoczono bastionowymi fortyfikacjami. W roku 1761, podczas wojny siedmioletniej zamek został splądrowany i uszkodzony przez oddziały rosyjskie. Od tego też czasu zaczął popadać w ruinę. W 1840 roku wiatr zerwał dach gotyckiej wieży, a w roku 1876 wybuchł wielki pożar - zawaliły się wówczas stropy. Zabezpieczenia zamku w postaci trwałej ruiny dokonano w latach 60. XX wieku.

Wałbrzych, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe - zamek książęcy, następnie rezydencja magnacka
Murowany (gotycki) zamek został zbudowany w latach 1288-92 z inicjatywy księcia Bolka I Surowego, prawdopodobnie w miejscu istniejącej wcześniej drewnianej warowni. Średniowieczne założenie wzniesiono na planie nieregularnej elipsy ze ściętymi narożnikami. Głównym jego elementem była czworoboczna wieża. Całość otoczono murami obwodowymi, w których od strony południowo-wschodniej zlokalizowano bramę wjazdową (umocnioną wykutą w skale fosą). W wieku XIV warownię powiększono o zamek dolny, posiadający własny system umocnień. Zamek do 1368 roku należał do książąt świdnicko-jaworskich, następnie do wdowy po księciu Bolku II Małym, księżnej Agnieszki Habsburżanki. Po śmierci Agnieszki w roku 1392 przechodzi na rzecz korony czeskiej, stając się siedzibą kolejnych starostów. W latach 1428-29 zamek został zdobyty przez husytów i częściowo zniszczony. Dopiero od roku 1509 stabilizuje się stan własnościowy warowni - zasiadają w niej przedstawiciele rodu Hochbergów (władających zamkiem 'Fürstenstein' aż do I połowy XX wieku). Przez lata dokonują oni szereg inwestycji budowlanych, powoli przekształcając gotycką warownię w arystokratyczną rezydencję. Ważniejsze przebudowy miały miejsce w latach 1548-55, 1648-55 (budowa skrzydła północno-zachodniego), 1718-24 (przebudowa w stylu barokowym) oraz 1908-23 (budowa neorenesansowej części południowo-zachodniej z dwiema wieżami). Zamek pozbawiono ostatecznie systemów obronnych, zburzono również znaczną część zabudowań gospodarczych na przedzamczu, by zorganizować ogrody. Splądrowany i mocno zniszczony w czasie II wojny światowej, dopiero po jej zakończeniu podlega renowacji.
'Książ' to największy zamek Dolnego Śląska i trzeci największy zamek w Polsce (po Malborku i Wawelu).

Wałbrzych, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe - zamek książęcy
Jeszcze do niedawna panowało przekonanie, że ruiny położone ok. 800 m (w linii prostej) od zamku 'Książ' to budowla powstała pod koniec XVIII wieku, tzw. sztuczna ruina. Badania przeprowadzone w latach 1991-92 przez Krzysztofa Jaworskiego wskazują jednak, iż w tym miejscu stał na przełomie XIII i XIV wieku murowany (gotycki) zamek, wzniesiony w miejscu istniejącego już od IX grodu. Prawdopodobnie jest to warownia 'Fürstenberg', występująca w tytulaturze książąt świdnicko-jaworskich. Być może jej budowniczym był książę Bolko I Surowy. Prawdopodobnie już w XV wieku warownia przestała być użytkowana i popadła w ruinę. Odbudowana w roku 1794 (albo 1799) jako romantyczne ruiny stylizowane na gotyk. W roku 1945 pożar zniszczył konstrukcję.

Zagórze Śląskie, woj. dolnośląskie, pow. świdnicki - zamek książęcy, następnie rezydencja magnacka
Zamek ufundował książę Bolko I Surowy pod koniec XIII wieku, prawdopodobnie w miejscu umocnień (drewnianych) wzniesionych w XII wieku przez księcia Bolesława I Wysokiego. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawia się jednak dopiero w roku 1315, kiedy to stanowi już własność księcia świdnickiego Bernarda. Początkowo warownia składała się z piętrowego budynku, wieży obronnej, wieży bramnej i murów obwodowych. W I połowie XIV zamek został rozbudowany przez księcia Bolka II Małego: podwyższono wówczas wieżę, wzniesiono drugi murowany budynek oraz drewniane zabudowania gospodarcze. Warownia została na mocy układu sukcesyjnego przejęta przez Królestwo Czeskie w roku 1392. Od tamtej pory zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli, będąc nawet okresowo siedzibą lokalnych rozbójników. W połowie XVI wieku ówczesny właściciel warowni, Maciej z Łagowa znacząco ją rozbudował w stylu renesansowym: powstał dolny dziedziniec, brama wjazdowa, przedbramie (niezwykle bogato zdobione sgraffitami). Pod koniec XVI wieku, przez krótki okres, właścicielem zamku był Michał Waleczny, hospodar Wołoszczyzny, Mołdawii i książę Siedmiogrodu - jeden z najwybitniejszych władców w historii Rumunii. W II połowie XVIII wieku zamek Grodno został opuszczony. Obecny swój stan zawdzięcza szeregowi rekonstrukcji i remontów przeprowadzanych w zasadzie od XIX wieku.