Sandomierz | Wiślica | Pełczyska | Lublin | Radom | Iłża | Szydłów | Kazimierz Dolny | Bochotnica | Opatów | Chęciny | Przedbórz | Żarnów | Stara Zagość

Sandomierz, woj. świętokrzyskie, miasto powiatowe
Już w XII-wiecznej Kronice Polskiej Galla Anonima miasto opisane jako sedes regni principales, tzn. główna siedziba królestwa. Stolicą odrębnego księstwa staje się po raz pierwszy w roku 1138, kiedy to na mocy tzw. "testamentu Krzywoustego" samodzielnym władcą sandomierskim zostaje książę Henryk. Po jego śmierci w roku 1166 włączone do państwa Bolesława IV Kędzierzawego. W roku 1173 księstwo sandomierskie przechodzi w ręce Kazimierza II Sprawiedliwego - protoplasty linii Piastów krakowsko-sandomierskich. Przed rokiem 1227 Sandomierz lokowany na prawie magdeburskim przez księcia Leszka I Białego. Po wymarciu linii krakowsko-sandomierskiej w roku 1279, ziemia sandomierska przedmiotem walk pomiędzy Piastami kujawskimi, mazowieckimi i śląskimi. W latach 1292-1304 należy do władztwa księcia (od roku 1300 króla) Wacława II czeskiego. Następnie w granicach państwa Władysława Łokietka, od roku 1320 stanowiąc trzon odrodzonego Królestwa Polskiego.
Do najważniejszych zabytków w mieście należy m.in. dominikański kościół Św. Jakuba Apostoła. Jest to obiekt romański, ufundowany przez księżną Adelajdę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego. Fundatorka została w nim pochowana - zachowała się do dziś jej stosunkowo późna, bo XIV-wieczna płyta nagrobna. Od roku 1228 - kiedy to biskup krakowski Iwo Odrowąż sprowadził do Sandomierza zakon dominikanów - świątynia pełniła rolę kościoła przyklasztornego.
Kolejnym obiektem o średniowiecznym rodowodzie jest zamek. Obiekt murowany (gotycki) zbudowano w II połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego, na miejscu warownego grodu istniejącego na wzgórzu co najmniej od X wieku. Zamek kazimierzowski składał się z budynku mieszkalnego (tzw. Dom Wielki), bramy (mieszczącej zbrojownię) oraz ośmiobocznej wieży. W następnych latach założenie ulegało stopniowej rozbudowie, m.in. w roku 1480 wybudowano wieżę południowo-zachodnią (tzw. Kurzą Stopę). W wieku XVI z inicjatywy króla Zygmunta I Starego założenie sandomierskie zostało znacznie przebudowane w stylu renesansowym. Do istniejącego budynku południowego od strony Wisły dobudowano skrzydło wschodnie i położono fundamenty pod zachodnie. Dziedziniec zyskał dwukondygnacyjne arkadowe krużganki, podobne do wawelskich. Prace kontynuował również król Zygmunt II August, za którego czasów powstało parterowe skrzydło zachodnie z wieżą i nowy mur obwodowy z bramą wjazdową. W czasie Potopu szwedzkiego zamek został zniszczony: Szwedzi wysadzili go w powietrze. Zniszczone wówczas zostały całkowicie skrzydła południowe i wschodnie. Zachowane skrzydło zachodnie w latach 1680-88 zostało wyremontowane i rozbudowane z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. W okresie zaborów warownia sandomierska stanowiła więzienie austriackie (od roku 1821): przebudowano wówczas wnętrze, adaptując je do nowej roli, a fasada zewnętrzna została przebudowana w stylu klasycystycznym. Po likwidacji zakładu karnego w roku 1959 zamek został wyremontowany i przebudowany (w latach 1960-86) do stanu z końca XVII wieku.
Katedra sandomierska: gotycka świątynia została wzniesiona ok. 1360 roku w miejscu pierwszej romańskiej kolegiaty (ufundowanej ok. 1120 przez księcia Bolesława III Krzywoustego), zniszczonej częstymi najazdami tatarskimi i litewskimi. Fundatorem nowej kolegiaty był król Kazimierz III Wielki. Obecne wyposażenie wnętrza kościoła to efekt przebudów z XVII i XVIII wieku w stylu rokokowym i późnobarokowym. Na ścianach prezbiterium zachowały się polichromie w stylu bizantyjsko-ruskim, powstałe w I połowie XV wieku.
Kolejnym ważnym obiektem historycznym jest ratusz. Pierwotny gotycki budynek ratusza z ośmioboczną wieżą, wzniesiony na planie kwadratu, zbudowano w połowie XIV wieku. W II połowie XVI wieku został rozbudowany (w formę wydłużonego prostokąta), wieża została rozebrana, a następnie zwieńczono budowlę attyką trójstrefową, której autorstwo przypisywane jest Janowi Marii Padovano. Wieża zegarowa została dobudowana w wieku XVII. Piwnica ratusza służyła za więzienie.
Zabytkiem ze średniowiecznym rodowodem jest również gotycka brama wjazdowa z XIV wieku, ufundowana przez króla Kazimierza III Wielkiego, tzw. Brama Opatowska.
W roku 1910 podczas prac ziemnych na terenie ogrodu seminarium duchownego w Sandomierzu przypadkowo odkryto gotycką koronę podróżną (nazwaną później koroną sandomierską). Prawdopodobnie było to wotum króla Kazimierza III Wielkiego dla kolegiaty sandomierskiej, w późniejszych latach i nieznanych okolicznościach ukryte. Identyfikacja korony z Kazimierzem Wielkim jest uzasadniona poprzez analizę jej cech stylowych i bardzo duże podobieństwo do korony grobowej tego króla.

Wiślica, woj. świętokrzyskie, pow. buski
Wiślica istnieje od co najmniej IX wieku. Zgodnie bowiem z informacją z Żywotu Św. Metodego (tzw. Legenda Panońska), Był zaś w nim [tj. Św. Metodym] także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący w Wiślech, urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego [kazał mu] powiedzieć [Św. Metody]: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i będziesz mnie [wtedy] wspominał. I tak też się stało. Chrzest księcia Wiślan (niektóre opracowania podają jego imię - Wisław, które jednak w zupełnie innym kontekście pojawia się dopiero w XIII/XIV-wiecznej Kronice Wielkopolskiej) nastąpił pomiędzy rokiem 871, a 885. W państwie Polan Wiślica znalazła się dopiero ok. 989 roku, wskutek podbojów księcia Mieszka I. Wkrótce po tej dacie, z inicjatywy księcia (Mieszka I albo Bolesława I Chrobrego) wzniesiono pierwszy murowany kościół grodowy. Na początku XI wieku Bolesław Chrobry zbudował nieopodal osady gród obronny, którego zadaniem była ochrona przeprawy przez Nidę. W roku 1135, wskutek zdrady węgierskiego grododzierżcy, Wiślica została spustoszona przez księcia przemyskiego Władymirkę. Znaczny odsetek mieszkańców został wymordowany przez najeźdźców. Stabilizację przyniosły rządy księcia Henryka sandomierskiego (lata 1146-1166). Wiślica była wówczas jednym z najważniejszych grodów w księstwie (obok Sandomierza i Lublina). Książę ten ufundował zgromadzenie kanoników oraz pierwszą wiślicką kolegiatę. Po śmierci księcia Henryka w roku 1166, miasto stało się główną siedzibą księcia Kazimierza (Sprawiedliwego) i pozostawało nią, aż do roku 1177 kiedy to Kazimierz przeniósł swój dwór do Krakowa. Za czasów tegoż księcia zakończono budowę kolegiaty, wzniesiono rezydencję książęcą i odbudowano gród obronny. Wielkie zniszczenia przyniósł najazd mongolski w roku 1241. W późniejszych latach gród był kilkakrotnie przedmiotem walk pomiędzy rywalizującymi władcami (m.in. w roku 1291 i 1304). Prawa miejskie Wiślica uzyskała z rąk Władysława I Łokietka przed rokiem 1326. W czasach Kazimierza Wielkiego miasto przeżywało swój największy rozkwit, odbywały się tu liczne wiece (na jednym z nich, przed rokiem 1362, wydany został tzw. statut wiślicki - kodyfikacja prawa sądowego dla Małopolski). Kazimierz Wielki otoczył miasto murem obronnym i ufundował trzecią (gotycką) kolegiatę. W czasach jagiellońskich Wiślica (obok pobliskiego Nowego Korczyna) nadal była popularnym miejscem zjazdów i wieców. W latach 60. XV wieku w mieście przebywali synowie króla Kazimierza IV Jagiellończyka, po opieką swego wychowawcy - Jana Długosza.
Do najważniejszych zabytków miasta z okresu monarchii należy m.in. gotycka bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny, w której podziemiach znajdują się pozostałości wcześniejszych romańskich kościołów oraz unikatowa romańska gipsowa płyta (tzw. Płyta Orantów) z ok. 1175 roku. Na płycie przedstawiono motywy roślinne, zwierzęta oraz 6 postaci ludzkich (prawdopodobnie jest to książę Kazimierz Sprawiedliwy wraz z rodziną). Zachował się również fragment łacińskiego napisu: hi conculcari querunt ut in astra levari possint et pariter ve... (ci oto pragną być podeptani, aby mogli wznieść się ku gwiazdom i razem...). Kolejnym ważnym zabytkiem - eksponowanym w nowoczesnym pawilonie archeologicznym (oddanym do użytku w roku 2022) - są pozostałości romańskiego kościoła (być może pod wezwaniem Św. Mikołaja) datowanego na schyłek XI wieku (starsze opracowania wskazywały wiek X, jednak te koncepcje zostały odrzucone na skutek badań archeologicznych z roku 2021).
W sąsiedztwie wspomnianych zabytków sakralnych znajduje się gotycki budynek ufundowany ok. 1460 roku przez Jana Długosza, kanonika krakowskiego, kronikarza i wychowawcę czterech najstarszych synów króla Kazimierza IV Jagiellończyka. Prawdopodobnie zatem w budynku tym od roku 1467 pobierali nauki Władysław, Kazimierz, Jan Olbracht i Aleksander, a być może również syn księcia słupskiego Eryka II, Bogusław, którego w roku 1466 przyjęto, żeby go przyłączyć do posługi i wspólnego mieszkania z synami królewskimi.
W Wiślicy znajduje się również wczesnośredniowieczne grodzisko. Umocniony (drewniano-ziemny) gród książęcy (królewski) powstał najprawdopodobniej w początkach XI wieku, za czasów Bolesława Chrobrego, w miejscu istniejącej już w wieku IX otwartej osady. Był to niewielki gródek zlokalizowany na wyspie pośród rozlewisk Nidy. Założenie to już w połowie XI wieku uległo spaleniu. Na przełomie XII i XIII wieku wzniesiono kolejny, znacznie obszerniejszy gród zajmujący całą wyspę (stąd też jego plan nie miał typowego kształtu owalu, lecz był zbliżony do trójkąta). Został on obwiedziony kamiennym murem o długości niemal 440 metrów. Z badań archeologicznych wynika, że w grodzie znajdowały się ulice, przy których stało kilkadziesiąt domów (półziemianek o konstrukcji słupowej), natomiast w centralnym jego miejscu znajdowała się wykuta w skale studnia oraz cysterna (zbiornik na wodę pitną). Upadek grodu należy łączyć z niszczycielskim najazdem mongolskim w roku 1241. W późniejszych latach obiekt nie został już odbudowany ani wykorzystany (być może związane to było również ze zmianą przebiegu Nidy i utratą walorów obronnych założenia).
W bliskim sąsiedztwie grodu znajduje się niewielki pagórek zwany Psią górką. W roku 1389 w tym miejscu zapadł wyrok w sprawie rycerza Gniewosza z Dalewic h. Strzegomia, który publicznie zarzucił królowej Jadwidze Andegaweńskiej niewierność małżeńską. Oburzona królowa oddała szlachcica pod sąd. A gdy Gniewosz nie śmiał ani zapierać się swego występku (wiedział bowiem, że i król i wielu panów stawia, przeciw niemu jawne świadectwa) ani opierać się żądaniu królowej (wystąpiło bowiem dwunastu rycerzy, którzy za obrazę jej sławy gotowi byli rozprawić się orężem), sędziowie, na naleganie Jaśka z Tęczyna, rzecznika królowej, winowajcę po kilkakroć wzywanego, aby odpowiadał w swojej sprawie, a milczącego, i nic już sądowego wywodu ale łaski i miłosierdzia żądającego, skazali na odwołanie potwarzy, tak, iżby natychmiast wobec przytomnego grona sędziów obyczajem psów odszczekał swoje kłamstwo; królowa zaś Jadwigę ogłosili za niewinną i wolną od zarzutów uczynionych jej przez Gniewosza oszczercę. Zaraz więc Gniewosz musiał schyliwszy grzbiet wleźć pod ławę; a po jawnym zeznaniu, iż fałszem było i niegodziwą potwarzą, co przeciw królowej Jadwidze nakłamał, głośno zaszczekał.

Pełczyska, woj. świętokrzyskie, pow. pińczowski, gm. Złota - grodzisko
W kronice Jana Długosza przy opisie wydarzeń z roku 1304 znajduje się następująca informacja: Tymczasem książę Władysław Łokietek, widząc przeciwnika swego króla Wacława [II], zatrudnionego wojną węgierską, wsparty pomocą Amadeja, u którego w gościnie przebywał, puścił się do Polski, i zamek Pełczyska należący do kościoła krakowskiego, a położony nad miastem Wiślicą, opanował, wypędziwszy z Wiślicy załogę czeską przy pomocy sprzyjających mu mieszkańców. Miasto Wiślicę, położeniem swoim warowne, tudzież zamek i miasto Lelów, zdobył przemocą, i całą krainę do koła zmusił do uległości i hołdowania swojej władzy.
Notka dotycząca udanej ofensywy Łokietka i wspierających go Węgrów na teren kasztelanii wiślickiej jest pierwszą źródłową informacją o istnieniu w Pełczyskach obiektu warownego i jego ówczesnych właścicielach. Brak jednak dalszych szczegółów na temat tego założenia. Prawdopodobnie w XV-XVI wieku wzniesiono w tym miejscu murowany dwór, a kres jego funkcjonowaniu miał mieć miejsce w połowie XVII wieku, w czasach Potopu szwedzkiego. Nie zachowała się żadna ilustracja czy rycina przedstawiająca zamek. Więcej informacji dostarczyły dopiero badania archeologiczne prowadzone w latach 70. XX wieku oraz w początkach wieku XXI. Na szczycie wzniesienia Zawinnica (zwanego również Olbrych albo Zamczysko) odnaleziono ślady osadnictwa ludności okresu neolitu, następnie pozostałości otwartej osady wczesnośredniowiecznej z VIII-IX wieku (łączonej z plemieniem Wiślan) oraz grodziska późnośredniowiecznego, którego relikty widoczne są w terenie. Część centralna obiektu ma kształt zbliżony do kwadratu i otoczona jest wałem i fosą z trzech stron (od strony południowo-zachodniej gród chroniony jest przez strome zbocze). Do północno-zachodniego narożnika przylega drugi mniejszy człon założenia.

Lublin, woj. lubelskie, miasto wojewódzkie
Po raz pierwszy w źródłach nazwa Lublina pojawia się pod koniec wieku XII w kronice Wincentego Kadłubka, chociaż zorganizowane osadnictwo na terenie okolicznych wzgórz rozwijało się już od dawna (badacze wskazują, iż na Wzgórzu Czwartek już od wieku VI). Już od początku Lublin związany był z Piastami, wchodząc w skład pierwszego historycznego państwa Polan - państwa Mieszka I. Książę ten miał - według niepotwierdzonych podań - ufundować niewielką kaplicę pod wezwaniem Św. Mikołaja na Wzgórzu Czwartek, w miejscu istniejącej tam wcześniej pogańskiej świątyni. W okresie rozbicia dzielnicowego znajduje się w księstwie sandomierskim. W wieku XIII miasto kilkakrotnie niszczone przez najazdy mongolskie (1241, 1259) i ruskie (1265). Lokacji na prawie niemieckim dokonał najpewniej książę Bolesław V Wstydliwy ok. połowy wieku XIII, jednak ten pierwotny przywilej nie zachował się. W późniejszych latach miasto stanowi jeden z głównych ośrodków odradzającego się Królestwa Polskiego. W Lublinie odbył się w początkach roku 1386 zjazd walny szlachty, na którym powołano wielkiego księcia litewskiego Jogaiłę na tron polski, tutaj też w roku 1569 uchwalono unię realną Polski i Litwy, tworząc jeden organizm państwowy - Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Do najważniejszych obiektów związanych z osobami władców polskich należy zaliczyć renesansowy zamek wraz z romańskim stołpem z początku XIII wieku (datowanie radiowęglowe wskazuje na rok 1210), a także kościołem zamkowym Św. Trójcy, którego ściany i sklepienie pokryte zostały polichromią w stylu rusko-bizantyńskim, oraz relikty kościoła Św. Michała Archanioła ufundowanego prawdopodobnie przez księcia Leszka II Czarnego oraz kościół Św. Mikołaja na Wzgórzu Czwartek (obecnie obiekt XVI-wieczny, jednak podkreślany jest jego X-wieczny rodowód). Nieco późniejszym obiektem jest budynek Trybunału Koronnego, najwyższego sądu apelacyjnego od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich dla szlachty z Małopolski. Budynek pierwotnie pełnił funkcję miejskiego ratusza, ale gdy w roku 1578 król Stefan I Batory zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego szlachty, przeznaczono go na siedzibę sądu.

Radom, woj. mazowieckie, miasto powiatowe
Po raz pierwszy w źródłach nazwa Radomia pojawia się w 1155 roku w bulli papieża Hadriana IV, chociaż zorganizowane osadnictwo w dolinie rzeki Mlecznej rozwijało się już od dawna (badacze wskazują, iż już w VIII wieku istniała tu otwarta osada). W okresie rozbicia dzielnicowego znajduje się w księstwie sandomierskim. Lokacji na prawie niemieckim dokonał najpewniej książę Bolesław V Wstydliwy ok. połowy wieku XIII, jednak ten pierwotny przywilej nie zachował się. W późniejszych latach miasto stanowi jeden z głównych ośrodków odradzającego się Królestwa Polskiego. Lokacji Nowego Miasta Radomia na prawie średzkim dokonuje król Kazimierz III Wielki w roku 1340. W późniejszych latach miasto stanowi jedno z najważniejszych centrów administracyjnych Królestwa - odbywają się tutaj sejmy. W roku 1505 na sejmie w Radomiu przyjęta zostaje konstytucja Nihil novi, która uznawana jest za początek demokracji szlacheckiej.
Do zabytków związanych z piastowską (i królewską) historią miasta należy zaliczyć przede wszystkim grodzisko w Piotrówce, zlokalizowany w jego pobliżu kościół Św. Wacława (pierwotna fundacja księcia Leszka I Białego) oraz relikty zamku królewskiego.
Gród - w formie otwartej osady - na lewym brzegu doliny rzeki Mlecznej powstał na przełomie IX i X wieku. Po drugiej stronie rzeki znajdowało się piaszczyste stożkowe wzniesienie terenu, które pod koniec wieku X otoczone zostało wałem drewniano-ziemnym (wysokim na ok. 9 metrów). Nietypowa forma obiektu (wyniesienie majdanu ponad poziom wałów) każe naukowcom znajdować analogię z dawnymi miejscami kultu religijnego z epoki przedpaństwowej, podobnie jak miało to miejsce w niektórych lokalizacjach wielkopolskich (Bonikowo, Gniezno). Gród osiągnął powierzchnię ok. 1,5 ha. Dostępu do obiektu broniła także wypełniona wodą fosa. W czasach swej świetności gród radomski stanowił siedzibę kasztelanii i ważny ośrodek handlowy (potwierdzają to znaleziska archeologiczne bogate w przedmioty importowane). W wieku XII albo na początku wieku XIII na terenie grodziska wzniesiono drewniany kościół Św. Piotra. Upadek znaczenia grodu związany był z lokacją nowego miasta Radomia przez króla Kazimierza III Wielkiego w roku 1350. Po tej dacie miasto rozwijało się w nowych szerszych granicach, natomiast gród i kościół Św. Piotra uległy całkowitej degradacji. Obecnie czytelne są obwałowania dawnej warowni; nie zachowała się natomiast (na powierzchni) substancja drewniana grodu.
Zamek gotycki w (Nowym) Radomiu ufundowany został przez króla Kazimierza Wielkiego. Powstał w połowie XIV wieku wraz z systemem miejskich obwarowań jako nowa siedziba królewskiego starosty. Pobliski gród w Piotrówce został w tym czasie opuszczony. Nowy obiekt składał się z budynku mieszkalnego zbudowanego z cegły na kamiennej podmurówce. Zamek kazimierzowski posiadał również wieżę główną oraz wieżę bramną. Założenie otoczone było murem. Obiekt nie posiadał dużych walorów militarnych, jednak miał duże znaczenie administracyjne. W zamku kilkukrotnie przebył król Kazimierz Wielki, a następnie Władysław Jagiełło. W roku 1401 w warowni radomskiej doszło do podpisania przez stronę polską aktu unii polsko-litewskiej (tzw. unii wileńsko-radomskiej). W latach 1481-83 na zamku w Radomiu rezydował królewicz Kazimierz, któremu król Kazimierz IV Jagiellończyk powierzył wówczas namiestnictwo w Koronie. W roku 1489 hołd lenny królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi złożył wielki mistrz krzyżacki, Jan von Tieffen. W latach 1510-15 obiekt został przebudowany w stylu późnogotycko-renesansowym z inicjatywy króla Zygmunta I Starego, co jeszcze bardziej wzmocniło jego cechy rezydencjonalne. W latach 1563–66 przebywała tu na stałe królowa Katarzyna Habsburżanka, odsunięta przez męża Zygmunta II Augusta. Na zamku radomskim przebywał król Zygmunt III Waza wielokrotnie (1588, 1591, 1592, 1596, 1599, 1600, a nawet "pośmiertnie" w 1633 roku podczas przewozu ciała króla do Krakowa na pochówek). Zamek został zniszczony podczas Potopu szwedzkiego i mimo iż w późniejszych latach został odbudowany i kilkukrotnie przebudowywany, nie odzyskał już dawnej świetności. Ostatecznie w wieku XIX, decyzją władz zaborczych, rozebrano mury miejskie i wieże, a budynek mieszkalny został zniwelowany do jednej kondygnacji naziemnej (i piwnic), na której postawiono nowy obiekt - plebanię pobliskiego kościoła Św. Jana Chrzciciela.

Iłża, woj. mazowieckie, pow. radomski
Najstarsze dzieje Iłży pozostają nieznane. Możliwe, iż od początku swego istnienia miejscowość należała do biskupów krakowskich i to z nimi należy łączyć inwestycje, które doprowadziły do powstania w tym miejscu warownego grodu. Gród stożkowaty zwany Kopcem Tatarskim (nazwa pochodzi od podań, którą łączą ów obiekt z mogiłą ofiar najazdu mongolskiego z XIII wieku) powstał w I połowie wieku XIII w miejscu, które już uprzednio było zaludnione. Prawdopodobnie we wczesnym średniowieczu znajdowała się tu osada otwarta, bowiem badania archeologiczne potwierdziły obecność zabudowań. XIII-wieczne założenie było kopcem o owalnym kształcie (wymiary ok. 44x39 metrów), na szczycie którego wzniesiono drewnianą wieżą mieszkalno-obronną. Całość otoczona była palisadą. Warownia nie służyła długo, bo już w II połowie wieku XIII została zniszczona (spalona), zapewne podczas jednego z licznych w owych czasach najazdów mongolskich albo litewskich. Gród został wówczas opuszczony, a osada przeniesiona o ok. 1,5 km w stronę najwyższego pobliskiego wzgórza, na którym zbudowano kamienny zamek. Obecnie teren dawnego grodziska to czytelne w terenie wały ziemne o wysokości 3 metrów.
Zamek wzniesiony został w latach 1326-47 z inicjatywy biskupa krakowskiego Jana Grota h. Rawicz. Pierwszy gotycki obiekt obejmował kamienny stołp oraz budynek mieszkalny zlokalizowany w północnej części wzgórza. Podczas sporu biskupa z królem Kazimierzem Wielkim, oddziały królewskie nie zdołały zdobyć warowni. Już wkrótce (II poł. XIV wieku) zamek został rozbudowany przez biskupa Floriana Mokrskiego. Powstały wówczas kolejne systemy defensywne: bramy, mosty, mury i baszty. W takim właśnie gotyckim zamku wielokrotnie gościł Władysław II Jagiełło, bywali tu również królowie Aleksander I Jagiellończyk i Zygmunt I Stary. Około roku 1560 warownia iłżecka przeszła pierwszą z większych przebudów: biskup Filip Padniewski zainicjował przebudowę w stylu renesansowym. Kolejni królowie polscy gościli w Iłży: Zygmunt III Waza wielokrotnie (1588, 1591, 1592, 1596, 1599, 1600, 1607, a nawet "pośmiertnie" w 1633 roku podczas przewozu ciała króla do Krakowa na pochówek) i Władysław IV Waza 6 września 1637 roku (przybył on w przebraniu do zamku, aby przyjrzeć się podążającej do Warszawy Cecylii Renacie Habsburżance, z którą miał się wkrótce ożenić). W późniejszych latach (i wiekach) obiekt był regularnie przebudowywany i rozbudowywany przez kolejnych biskupów krakowskich. Powodów do kolejnych inwestycji - oprócz zmieniającej się mody w architekturze - dostarczały katastrofy, m.in. zniszczenia dokonane przez Szwedów w roku 1655, następnie Węgrów w 1657, a także pożary. Ostatecznie zamek zatracił swój pierwotny gotycki charakter, a jego ostatnim średniowiecznym akcentem pozostał stołp, chociaż przykryty renesansowym hełmem. W roku 1789, na mocy ustawy "Sejmu Czteroletniego" iłżeckie dobra biskupów krakowskich zostały przejęte przez administrację królewską. Sporządzony w tym samym roku inwentarz wykazał, iż warownia jest poważnie uszkodzona. Dalszych zniszczeń dokonali zaborcy, a przede wszystkim okoliczna ludność, która systematycznie wykorzystywała ruiny jako darmowe źródło budulca. Swój obecny kształt obiekt zawdzięcza pracom rekonstrukcyjnym przeprowadzonym w latach 70. XX wieku - zabezpieczono go wówczas w formie tzw. "trwałej ruiny".

Szydłów, woj. świętokrzyskie, pow. staszowski
W źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 1191 roku. W okresie rozbicia dzielnicowego znajduje się w księstwie sandomierskim. Lokacji na prawie średzkim dokonuje król Władysław I Łokietek w roku 1329. Od XV do XVIII wieku siedziba starostwa niegrodowego. W XVI wieku kilkakrotnie nawiedzany przez pożary, z których największy miał miejsce w roku 1541. W 1630 roku Szydłów został spalony przez oddział zbuntowanych wojsk najemnych. Znaczne zniszczenia i upadek miasta nastąpiły w czasie Potopu szwedzkiego. Po tym okresie miasto nie odzyskało nigdy swego znaczenia. Ostatecznie w 1869 roku Szydłów utracił prawa miejskie.
Najważniejszymi pamiątkami świetności miasta w okresie monarchii polskiej są m.in. pozostałości murów miejskich z XIV wieku z zachowaną 'Bramą Krakowską', gotycki kościół Św. Władysława, ufundowany przez króla Kazimierza III Wielkiego ok. 1355 roku oraz zamek królewski. Murowany (gotycki) zamek wzniesiono w połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego. Prawdopodobnie na terenie Szydłowa istniała wcześniej rezydencja książęca, gdyż poświadczony źródłowo jest pobyt (w roku 1255) księcia Bolesława V Wstydliwego wraz z dworem. Średniowieczny zamek, zespolony z fortyfikacjami miejskimi, składał się z dwóch dwukondygnacyjnych budynków mieszkalnych. Budynek północny stanowił zamek administracyjny, natomiast południowy był rezydencją królewską (tzw. Sala rycerska). W północno-zachodniej części murów wzniesiono dwie cylindryczne wieże. W XV wieku nastąpiła pierwsza przebudowa zamku: zlikwidowano wieże i w ich miejscu wzniesiono piętrowy budynek nazywany 'Skarbczykiem' (w roku 1528 został on rozbudowany). Zamek i fortyfikacje ucierpiały znacznie w roku 1541, kiedy to pożar strawił niemal całość zabudowy Szydłowa. Zamek odbudowano. W wieku XVII wzniesiono wieżę bramną we wschodnim odcinku muru obwodowego. Zamek kilkukrotnie (1591, 1592, 1596, 1599, 1606 oraz 1607) odwiedził król Zygmunt III Waza. Wkrótce potem założenie szydłowskie ponownie zostało zniszczone, tym razem wskutek działań wojennych: w szczególności podczas Potopu szwedzkiego. W 1723 roku starosta Józef Załuski odnowił zamek, jednak już pod koniec XVIII stanowił on ruinę. Prace rekonstrukcyjne na większą skalę przeprowadzono dopiero po II wojnie światowej: w latach 1945-47 podwyższono ściany Sali Rycerskiej, w latach 1957-60 odbudowano Skarbczyk.

Kazimierz Dolny, woj. lubelskie, pow. puławski
Początki osadnictwa na terenie dzisiejszego Kazimierza Dolnego datuje się na wiek XI. Istniała wówczas niewielka osada zwana Wietrzną Górą. Tereny te książę Kazimierz II Sprawiedliwy nadał (w roku 1181) zakonowi norbertanek z podkrakowskiego Zwierzyńca. Wdzięczne mniszki nowo uzyskaną osadę nazwały Kazimierzem, na cześć swego dobrodzieja. W czasach rozbicia dzielnicowego, Kazimierz nie stanowił szczególnie ważnego punktu na mapie księstwa sandomierskiego. Dopiero rządy ostatnich Piastów na tronie krakowskim: Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego przyniosły znaczący wzrost znaczenia prowincjonalnemu do tej pory grodowi. Najważniejszym obiektem związanym z tymi władcami jest zamek.
Założenie obronne w Kazimierzu Dolnym w rzeczywistości składa się z dwóch oddalonych od siebie obiektów. Pierwszym z nich - i starszym - jest gotycki stołp ufundowany najprawdopodobniej przez Władysława Łokietka na przełomie XIII i XIV wieku. Wokół baszty pierwotnie znajdowały się umocnienia drewniane i ziemne, które do dnia dzisiejszego nie zachowały się. Około 200 metrów poniżej baszty król Kazimierz Wielki ufundował rozleglejszy murowany zamek o kształcie nieregularnego czworoboku. Posiadał on również wysoką wieżę - tym razem wzniesioną na planie kwadratu. Zamek kazimierzowski posiadał również murowane skrzydło mieszkalne. Od wieku XV założenie stanowiło przedmiot dzierżawy rodów rycerskich: Grotów, a następnie Firlejów, którzy na przełomie XVI i XVII wieku przeprowadzili przebudowę założenia dolnego w stylu renesansowym. Stołp gotycki wykorzystywany był jako więzienie i nie uległ znaczącej przebudowie. Zamek w Kazimierzu Dolnym ucierpiał bardzo podczas Potopu szwedzkiego, kiedy to został splądrowany i spalony. Pomimo późniejszej odbudowy, obiekt nie odzyskał nigdy dawnej świetności i już pod koniec XVIII wieku wzmiankowany był jako zrujnowany i opuszczony. Aktualnie w najlepszej kondycji technicznej znajduje się gotycki stołp, natomiast zamek kazimierzowski zachowany został w formie tzw. trwałej ruiny.

Bochotnica, woj. lubelskie, pow. puławski, gm. Kazimierz Dolny - zamek rycerski
Zamek wzniesiony został w połowie XIV wieku, a pierwsza źródłowa wzmianka o nim pochodzi z roku 1368. Osoba fundatora nie jest znana - prawdopodobnie była to fundacja prywatna przodków rodu Firlejów. Niektórzy badacze wskazują, iż inicjatywa budowy umocnienia w tym miejscu mogła pochodzić od króla Kazimierza Wielkiego, realizującego program budowy twierdz broniących królestwa przed Tatarami. Żywa jest również legenda, iż zamek w Bochotnicy stanowił siedzibę Esterki, żydowskiej kochanki króla Kazimierza, który udawał się do niej ze swojej warowni w Kazimierzu Dolnym. Pierwotne założenie miało kształt wieloboku, a budynek mieszkalny i dziedziniec zlokalizowane były od strony północnej. Brama wjazdowa znajdowała się od południa. Całość obwiedziona była kamiennym murem i 50-metrową fosą. Zamek XIV i XV-wieczny prawdopodobnie nie posiadał wież. Większa rozbudowa obiektu miała miejsce w początku wieku XVI - wzniesiono wówczas nową bramę i budynek mieszkalny po stronie południowej. W roku 1523 król Zygmunt I Stary nadał obiekt rodzinie Samborskich, jednak już wkrótce (początek XVII wieku) zamek został opuszczony i popadł w ruinę. Pomimo późniejszych planów odbudowy, zamek nie został poddany żadnym renowacjom, a nawet przeszedł kilka katastrof budowlanych (osunięcia skarp) i obecnie stanowi skromny zespół ruin.

Opatów, woj. świętokrzyskie, miasto powiatowe - kolegiata Św. Marcina z Tours
Romański kościół powstał najprawdopodobniej z inicjatywy księcia Henryka sandomierskiego i jego brata Kazimierza II Sprawiedliwego w II poł. XII wieku. Otrzymał on formę trójnawowej bazyliki wzniesionej z lokalnego budulca - piaskowca krzemienistego. W swej pierwotnej formie nie utrzymał się zbyt długo - już w wieku XII i XIII dokonano rozbudowy: powstało wówczas m.in. nowe prezbiterium. Świątynia, już niemal od początku swego istnienia, posiadała rangę kolegiaty - po raz pierwszy w źródłach informacja o kanonikach opatowskich pojawia się już w roku 1206. W roku 1237 książę Henryk I Brodaty przekazał dobra opatowskie (w tym kolegiatę) biskupom lubuskim, jako materialne zaplecze dla akcji misyjnych na Rusi. Obiekt przez dłuższy okres czasu (w zasadzie aż do XV wieku) nie podlegał większym przebudowom. Dopiero najazd tatarski z roku 1502 i całkowite spalenie kościoła stało się powodem realizacji większych inwestycji budowlanych (m.in. wymieniono sklepienie nawy głównej na późnogotyckie). W późniejszych latach kościół ulegał również szeregowi przebudów, jednak do dnia dzisiejszego nie zatracił swojej pierwotnej romańskiej bryły (jest ona zakłócona jedynie XV-wiecznymi przybudówkami przy północnej i południowej wieży). We wnętrzu dominuje styl barokowy. W roku 1588 oraz 1591 (dwukrotnie) w Opatowie i tutejszej kolegiacie przebywał król Zygmunt III Waza.

Chęciny, woj. świętokrzyskie, pow. kielecki - zamek królewski
Zamek powstał pod koniec XIII wieku. Osoba fundatora nie jest znana, jednak przypuszcza się, iż inicjatorem budowy był król Wacław II czeski. Pierwotne umocnienia składały się z jednopiętrowego budynku mieszkalnego i dwóch cylindrycznych wież. Zespół ten był otoczony murem obwodowym. W połowie XIV wieku zamek chęciński został znacznie rozbudowany przez króla Kazimierza III Wielkiego: dobudowano na północy prostokątny budynek mieszkalny i ufortyfikowano wjazd do zamku. Warownia chęcińska stała się wówczas jedną z najpotężniejszych polskich twierdz, stanowiącą m.in. więzienie dla szczególnie ważnych osób - w okresie między październikiem 1410 a latem 1411 roku więziony był tu Michał Küchmeister, późniejszy wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego, pojmany w czasie bitwy pod Koronowem. Kolejny etap rozbudowy nastąpił w wieku XV. Dobudowano wówczas od strony zachodniej zamek dolny (otoczony murem), a w północno-zachodnim narożu obwodu wzniesiono basztę czworogranną. W 1607 roku zamek mocno ucierpiał w czasie tzw. rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego: został ograbiony i podpalony przez buntowników. Pomimo przeprowadzonej przez starostę chęcińskiego Stanisława Branickiego odbudowy, zamek w roku 1655 ponownie został zniszczony - tym razem przez siły szwedzkie. Dwa lata później kolejnych zniszczeń dokonały wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. W roku 1707 ponownie Szwedzi dali się we znaki chęcińskiej warowni. Po tym czasie zamek popadł w ruinę i został opuszczony. Dalszych spustoszeń dokonała okoliczna ludność, wykorzystująca ruiny jako darmowe źródło budulca. Podczas I wojny światowej, zestrzelona została przez armię austro-węgierską jedna z wież (znajdował się na niej rosyjski punkt obserwacyjny). Odbudowa nastąpiła dopiero po II wojnie światowej (zabezpieczenie zamku w formie trwałej ruiny zrealizowano pod koniec XX wieku). W latach 2013-15 przeprowadzono rewitalizację obiektu.

Przedbórz, woj. łódzkie, pow. radomszczański - zamek królewski
W XIII wieku w Przedborzu funkcjonował warowny gród o konstrukcji drewniano-ziemnej strzegący przeprawy przez rzekę Pilicę. W lipcu 1239 roku odbył się w nim zjazd pomiędzy księżną sandomierską Grzymisławą i jej niedawno usamodzielnionym synem Bolesławem (Wstydliwym), a księciem Konradem I mazowieckim i jego synem Siemowitem. Murowany (gotycki) zamek w miejscu dawnego grodu ufundował dopiero król Kazimierz III Wielki. Janko z Czarnkowa w swojej kronice informuje o pobycie Kazimierza na dworze Przedbórz, przezeń na nowo razem z miastem założonym, a przepięknie i zbytkownie urządzonym. Król przebywał w Przedborzu jeszcze wcześniej, bo w roku 1364 wraz z małżonką i dworem, co pozwala przypuszczać, iż zamek był już wówczas gotowy na przyjęcie gości. W związku z brakiem innych źródeł należy przyjąć czas budowy na połowę XIV wieku. Obiekt prawdopodobnie pełnił początkowo rolę królewskiej rezydencji myśliwskiej - kronikarz Janko z Czarnkowa używa sformułowania curia, czyli dwór, co dodatkowo wskazuje na jego niemilitarny charakter. To właśnie w roku 1370 w lasach w okolicach Przedborza król Kazimierz odbył swoje ostatnie w życiu polowanie, gdzie goniąc jelenia, gdy się koń pod nim przewrócił, spadł z niego i otrzymał niemałą ranę w lewą goleń. Z tego uderzenia niebawem wywiązała się gorączka, która jednakże w krótkim czasie go opuściła. Zamek kazimierzowski składał się z budynku mieszkalnego (na planie prostokąta) oraz przylegającej do niego czworobocznej wieży. W późniejszych latach wielokrotnie gościł tu król Władysław II Jagiełło, który również upodobał go sobie jako dworek myśliwski. W początkach XV wieku (ok. 1405 roku) obiekt został otoczony murem obronnym. Z uwagi na położenie przy szlaku z Krakowa do zyskującego coraz większe znaczenie Piotrkowa, w Przedborzu bywali również kolejni królowie (m.in. Kazimierz IV Jagiellończyk). Rozbudowa zamku w Niepołomicach (jako obiektu rezydencjonalno-myśliwskiego), a później również budowa zamku w Piotrkowie (siedziby królewskiej na czas sejmów) sprawiły, iż niewielka gotycka warownia w Przedborzu straciła dla królów polskich swoje walory użytkowe. W końcu wieku XV obiekt został wydzierżawiony jako starostwo niegrodowe, w ręce prywatnych dzierżawców. Kolejni dzierżawcy inwestowali w obiekt i w II połowie XVI wieku został on częściowo przebudowany w stylu renesansowym. Degradację obiektu przyniosły jednak wydarzenia z XVII wieku, w szczególności pożar z roku 1638 i późniejsze poważne zniszczenia dokonane przez wojska szwedzkie w czasach Potopu. Zamku nie odbudowano i lustracja z roku 1768 opisuje go już jako opuszczoną ruinę. Rozbiórka pozostałości warowni przeprowadzona została w wieku XIX i do dnia dzisiejszego pozostał jedynie niewielki relikt XV-wiecznego muru, prawdopodobnie element przypory. Zachowały się również piwnice, jednak zlokalizowane się one na terenie prywatnych posesji. Znajdująca się w pobliżu brama, którą część opracowań opisuje jako element zamku, w rzeczywistości pochodzi z wieku XIX, chociaż przy jej wznoszeniu wykorzystano budulec pozyskany z warowni królewskiej.

Żarnów, woj. łódzkie, pow. opoczyński
Żarnów po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych w roku 1065, jednak źródłem tym był tzw. "falsyfikat mogileński" datowany na II połowę XII wieku. Najstarszym dokumentem z pewną datą, w który wspomina o Żarnowie (Sarnov) jest bulla papieża Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z roku 1136. Miejscowość była już wówczas siedzibą książęcego kasztelana. Kasztelania żarnowska (wraz kasztelanią skrzyńską oraz małogoską) tworzyły zespół tzw. kasztelanii zapilickich, których przynależność administracyjno-terytorialna w początkach rozbicia dzielnicowego jest przedmiotem szeregu hipotez badaczy historii. Po roku 1138 Żarnów znajdował się w dzielnicy senioralnej Władysława II albo w ziemi łęczyckiej stanowiącej tzw. "oprawę wdowią" księżnej Salomei z Bergu. Następnie kasztelanie zapilickie zostały włączone do księstwa sandomierskiego Henryka, by po jego śmierci znów powrócić pod zarząd seniora. Po długotrwałym okresie zmian terytorialnych, spowodowanych głównie walkami Piastów o Kraków, ostatecznie w połowie XIII wieku (1239? 1243?) Żarnów został włączony do księstwa sandomierskiego. Nie jest znana data pierwszej lokacji miasta na prawie niemieckim. Historycy wskazują XIII wiek albo początek wiek XIV. Ponownej lokacji (na prawie magdeburskim) dokonał król Władysław II Jagiełło w roku 1415. W roku 1655, podczas Potopu szwedzkiego, w Żarnowie rozegrała się bitwa pomiędzy oddziałami szwedzkimi, a wojskami polskimi dowodzonymi przez króla Jana II Kazimierza Wazę, w której zwycięstwo odnieśli Szwedzi.
Do najważniejszych obiektów związanych z piastowską (i królewską) historią miasta należy zaliczyć grodzisko oraz kościół parafialny Św. Mikołaja. Grodzisko, zwane obecnie Szwedzką Górą (dawniej: Mierzińską Górą), to czytelna pozostałość drewniano-ziemnego grodu książęcego, powstałego prawdopodobnie w końcu X wieku, lub na początku wieku XI. Warownia posadowiona była na stożkowatym kopcu, którego kolista podstawa wynosiła ok. 50 metrów. Obiekt funkcjonował do wieku XIII. Wedle tradycji, podczas bitwy ze Szwedami w roku 1655, król Jan Kazimierz dowodził swoimi oddziałami właśnie ze szczytu grodziska. Obecny wygląd i stan założenia to efekt prac ziemnych prowadzonych szczególnie w początkach XX wieku (intensywne pozyskiwanie gliny i piasku pod budowę nasypu pobliskiej drogi).
Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele (kaplicy) w Żarnowie pochodzi już z roku 1191, jednak nie jest znany fundator tej świątyni. Część badaczy opowiada się za palatynem Piotrem Włostowicem albo księciem Bolesławem III Krzywoustym, jednak przyjęcie jednej z tych osób wiązałaby się z przesunięciem fundacji na I połowę wieku XII. Bardziej prawdopodobna jest fundacja w II połowie XII wieku (tj. bliżej pierwszej wzmianki źródłowej) przez księcia władającego w tym czasie kasztelaniami zapilickimi (Kazimierza II Sprawiedliwego?). Pierwotny kościół był obiektem romańskim, zbudowanym z bloków piaskowca. Składał się z nawy (na planie prostokąta) z emporą i przybudowanej do niej ponad 18-metrowej cylindrycznej wieży o średnicy 5,4 metra. W początkach wieku XVI do kościoła przybudowano część gotycką, w której utworzono prezbiterium. Ten romańsko-gotycki kościół spłonął w roku 1893. Obecny wygląd świątyni to efekt znaczącej rozbudowy przeprowadzonej w latach 1903-17. Powstał wówczas nowy neogotycki obiekt, w którym jednak zachowano - jako transept - fragmenty romańskiej nawy wraz z wieżą oraz gotyckie prezbiterium.

Stara Zagość, woj. świętokrzyskie, pow. pińczowski, gm. Pińczów - kościół Św. Jana Chrzciciela
Pomiędzy rokiem 1156 a 1166 książę Henryk sandomierski sprowadził z Ziemi Świętej i osadził na terenie swojego władztwa, w Zagości, zakon joannitów (Rycerski Zakon Szpitalników Św. Jana z Jerozolimy). Książę ufundował wówczas komandorię, szpital i romański kościół. Pierwotna świątynia została zbudowana na planie prostokąta i była obiektem jednonawowym z prosto zamkniętym prezbiterium. Prawdopodobny wygląd romańskiego kościoła joannitów zagojskich przedstawia pochodzący z tej świątyni cios z rytym przedstawieniem kościoła właśnie. Obecny wygląd świątyni to efekt gotyckiej przebudowy z czasów króla Kazimierza Wielkiego oraz późniejszych inwestycji budowlanych, z których ostatnia miała miejsce w latach 1900-1901.