Szczecin | Bytów | Darłowo | Kamień Pomorski | Koszalin | Rurka | Słupsk | Strzałów | Trzęsacz | Wołogoszcz | Wołogoszcz

Szczecin, woj. zachodniopomorskie, miasto wojewódzkie
Po raz pierwszy w źródłach pisanych Szczecin został wzmiankowany (w formie Sasin/Sażin) w relacji kupca żydowskiego Ibrahima ibn Jakuba z jego podróży do krajów słowiańskich, którą odbył w latach 965–66. Część badaczy uważa również, iż tajemnicze Schinesghe wymienione w również tajemniczym dokumencie Dagome Iudex z końcowego okresu życia Mieszka I (991/92) oznacza właśnie Szczecin (bardziej rozpowszechniona jest jednak teoria, iż jest to Gniezno). We wczesnym średniowieczu gród szczeciński stał się znaczącym miejscem dla lokalnych pomorskich plemion słowiańskich - miała się tu bowiem znajdować znana w regionie świątynia bóstwa Trzygłowa (Trygława). Mnich Ebbo w Żywocie Św. Ottona z Bambergu w następujący sposób opisuje sanktuarium Trzygłowa w Szczecinie: Szczecin zaś, bardzo duże miasto i większe od Wolina, w zasięgu swoim trzy góry zawierał, z których najwyższa poświęcona najwyższemu bogu pogańskiemu Trzygłowowi, posiadała posąg trójgłowy nakryciem złotym oczy i usta zasłaniający; kapłani zaś tych bożków twierdzili, że bóg najwyższy ma dlatego trzy głowy, bo trzema zawiaduje państwami, to jest nieba, ziemi i podziemia, a twarz nakryciem zasłania, jakby grzechów ludzkich nie widząc ani nie słysząc, by je przeoczył. Podobny opis zamieścił Herbord w swojej wersji Żywotu Św. Ottona: były zaś w Szczecinie cztery kąciny, ale jedna z nich, najgłówniejsza, zbudowana była dziwną sztuką i kunsztem, mając zewnątrz i wewnątrz rzeźby, wystające ze ścian obrazy ludzi, ptaków i zwierząt, tak dokładnie wyrażone w swoich właściwościach, że zdawało się jakby oddychały i żyły [...] Był tam bałwan trójgłowy, bo na jednym tułowiu o trzech głowach, zwany Trzygłowem.
W późniejszych latach gród szczeciński pozostawał w dość luźnej zależności od państwa piastowskiego. Po podbojach Mieszka I, ustanowieniu w roku 1000 przez Bolesława Chrobrego biskupstwa w nieodległym Kołobrzegu, ostatecznie związek ten rozpadł się jeszcze w czasach Chrobrego i Szczecin (jak i całe Pomorze Zachodnie) przeszedł pod władzę lokalnych dynastii książęcych (osadzonych zapewne w dawnym systemie plemiennym). Dopiero wojny Bolesława III Krzywoustego i ostatecznie zwycięstwo nad Pomorzanami w roku 1119 w bitwie pod Niekładzem, pozwoliły podbić i shołdować księstwo szczecińskie. Pojmany do niewoli władca pomorski Warcisław został zmuszony do złożenia hołdu księciu polskiemu, uznając jego zwierzchność. Warcisław został protoplastą lokalnej dynastii książęcej - Gryfitów, którzy władali ziemią szczecińską aż do roku 1637, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel rodu, książę Bogusław XIV Towarzyski. Pod rządami Gryfitów Szczecin rozwijał się gospodarczo - w roku 1243 został lokowany na prawie niemieckim przez księcia Barnima I Dobrego, a w roku 1278 miasto przyłączyło się do Związku Hanzeatyckiego. Nastąpiło również rozluźnienie związków z Polską, szczególnie po roku 1534, kiedy to dwaj książęta szczecińscy, Barnim IX i Filip I dokonali konwersji na luteranizm, przez co umocnili swoje związki z niemieckim kręgiem kulturowym. Schyłek panowania Gryfitów (I połowa XVII wieku) to upadek gospodarczy miasta i regionu. Zaangażowanie w wojnie trzydziestoletniej i spowodowana tym okupacja miasta przez oddziały szwedzkie doprowadziły do szeregu strat.
Do najważniejszych zabytków związanych z okresem funkcjonowania księstwa pomorskiego (szczecińskiego) należy zaliczyć zamek. Pierwszy warowny obiekt (drewniany) powstał zapewne już w I połowie wieku XII z inicjatywy księcia Warcisława I. Początki murowanych umocnień wiążą się z osobą księcia Barnima III Wielkiego, który w połowie XIV wieku wzniósł tzw. "kamienny dom" oraz zamkowy kościół Św. Ottona. W późniejszych latach zamek szczeciński był rozbudowywany przez kolejnych książąt (w szczególności przez Kazimierza V). Koniec wieku XV to kolejna rozbudowa: powstał wówczas tzw. "duży dom" (obecne skrzydło południowe) w stylu późnogotyckim. W tym właśnie obiekcie odbyły się uroczystości weselne księcia Bogusława X i królewny Anny, córki Kazimierza IV Jagiellończyka. Największa przebudowa zamku miała miejsce za panowania księcia Jana Fryderyka (II poł. XVI wieku): gotycki obiekt zmienił się w renesansową luksusową rezydencję. Po wymarciu dynastii Gryfitów zamek przeszedł w ręce szwedzkie, a następnie pruskie. Nowi właściciele również dokonywali przebudów i były one na tyle poważne, że obiekt zatracił niemal całkowicie swój renesansowy styl (zburzono sklepienia w skrzydle wschodnim, całkowicie przebudowano skrzydło południowe, wyburzono krużganki, wewnątrz zamku wymurowano klatki schodowe i korytarze). Obecny swój wygląd obiekt zawdzięcza pracom rekonstrukcyjnym, które miały miejsce po II wojnie światowej (zamek znacznie bowiem ucierpiał wskutek alianckiego nalotu bombowego w roku 1944). Przywrócono zamkowi wygląd, który miał w wieku XVI.
Późnośredniowiecznym zabytkiem jest również tzw. Baszta Panieńska - pozostałość obwarowań miejskich Szczecina, XV-wieczna fundacja księcia szczecińskiego (prawdopodobnie Ottona III, rządzącego księstwem w latach 1451-64).

Bytów, woj. pomorskie, miasto powiatowe - zamek krzyżacki (prokuratorski), następnie książęcy
Początek budowy zamku datowany jest na rok 1390. Budowa zakończyła się na początku XV wieku, co czyni warownię bytowską jedną z najmłodszych inwestycji Zakonu Krzyżackiego. Obiekt wzniesiono na planie prostokąta, a jego narożach ulokowano 3 cylindryczne i 1 czworoboczną basztę. Warownia posiadała początkowo tylko jeden budynek mieszkalny – "Dom Zakonny", który stanowił siedzibę bytowskich prokuratorów krzyżackich. Zamek ten w roku 1410 został zdobyty przez wojska Władysława II Jagiełły, a król wkrótce przekazał go wraz z okolicznymi ziemiami księciu pomorskiemu, Bogusławowi VIII. W roku następnym, na mocy traktatu pokojowego kończącego "Wielką Wojnę" z Zakonem Krzyżackim, Bytów powróciło rąk krzyżackich.
Książęta pomorscy wkrótce jednak ponownie przejęli zamek wraz z okręgiem. Po wybuchu polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej, król Kazimierz IV Jagiellończyk chcąc zyskać przychylność Gryfitów przekazał Bytów Erykowi II, księciu słupskiemu. Ten wprawdzie zawiódł zaufanie króla polskiego i sprzedał warownię Krzyżakom (1460), jednak po kilku latach (1466) zdołał ją odkupić. Od tamtej pory obiekt stanowił jedną z głównych siedzib książąt pomorskich z dynastii Gryfitów, którzy wkrótce rozpoczęli jego znaczącą rozbudowę. W II połowie XVI wieku wzniesiono renesansowy "Dom Książęcy" przy skrzydle południowo-wschodnim, natomiast w latach 20. XVII wieku powstał "Dom Wdów" przy kurtynie północno-wschodniej. W roku 1637, po bezpotomnej śmieci ostatniego przedstawiciela dynastii Gryfitów, księcia Bogusława XIV, ziemia bytowsko-lęborska została włączona do Królestwa Polskiego, a sam zamek w Bytowie został siedzibą królewskiego starosty. Duże zniszczenia obiektu przyniosły czasy Potopu szwedzkiego: zburzona została czworoboczna baszta, a cały zamek spłonął. Na mocy traktatów welawsko-bydgoskich z roku 1657 Bytów został przejęty w lenno przez Brandenburgię. Nowy właściciel poczynił szereg inwestycji budowlanych, częściowo rekonstruując zniszczony zamek. Obecny wygląd założenia to efekt szeregu prac rekonstrukcyjnych przeprowadzonych w wieku XX.

Darłowo, woj. zachodniopomorskie, miasto powiatowe
Aż do II połowy XIII wieku tereny Darłowa nie stanowiły odrębnego władztwa i wchodziły w skład ziemi sławieńskiej. Od ok. 1236/1237 roku w rękach księcia gdańskiego Świętopełka. Po jego śmierci (1266) Sławno wraz z okręgiem odziedziczył książę Warcisław II gdański, który jednak wkrótce je utracił na rzecz księcia Barnima I szczecińskiego. Barnim, z kolei, przekazał ziemię sławieńską Wisławowi II, księciu rugijskiemu (w latach 1269/1270). Wyodrębnienie Darłowa od ziemi sławieńskiej nastąpiło w II połowie wieku XIII. Do terenu obecnego Darłowa odnosi się prawdopodobnie wzmianka w roku 1250 o terra Dirlova. Jednak faktycznie pierwsza pewna nazwa miejscowości to Rugenwolde (co w języku duńskim oznacza "Rugijskie fortyfikacje") i pochodzi z roku 1271, kiedy to ziemią ową rządził Wisław II rugijski, lennik duński. W tym też roku Wisław II nadał miastu lubecki przywilej lokacyjny. W roku 1277 sprzedał miasto wraz z okręgiem margrabiom brandenburskim, a nazwa wkrótce przybrała formę Rügenwalde (co w języku niemieckim oznacza "Rugijski las"). W roku 1283 Darłowo (wraz z okręgiem) zbrojnie odebrał Mściwoj II, książę pomorski i włączył do swojego władztwa. Na mocy układu sukcesyjnego z roku 1282, zawartego w Kępnie, Darłowo (wraz z resztą władztwa Mściwoja II) objął w roku 1294 książę wielkopolski, Przemysł II. Już w następnym roku Darłowo stało się jednym z miast odrodzonego Królestwa (Wielko)Polskiego. W granicach Państwa Polskiego ziemia darłowska pozostawała do roku 1308, kiedy to została zbrojnie zajęta przez Brandenburgię. W roku 1317, na mocy układu pokojowego, Brandenburczycy odstąpili ziemię darłowską książętom wołogoskim z dynastii Gryfitów. W rękach tej właśnie dynastii miasto pozostawało do roku 1637, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel rodu, książę Bogusław XIV Towarzyski.
Do najważniejszych zabytków czasów książęcych należy zaliczyć w pierwszej kolejności zamek. Budowę obiektu rozpoczął ok. roku 1351 książę Bogusław V wołogoski (zięć króla Kazimierza III Wielkiego). Pierwsze założenie, którego budowa trwała 20 lat, wzniesiono na planie zbliżonym do kwadratu. Całość otoczona była wysokim na 14 metrów murem. Zabudowania usytuowano wzdłuż wschodniej i południowej linii murów. Kolejna większa faza rozbudowy założenia miała miejsce w latach 1449-1459, kiedy to na zamku rezydował Eryk I Pomorski, książę słupski i stargardzki, eks-król norweski, duński i szwedzki. Wystawiono wówczas zachodnie skrzydło mieszkalne oraz dodatkowy obwód murów obronnych. Skrzydło to wkrótce (ok. 1480 roku) zostało znacząco przebudowane przez księcia Bogusława X – powstało wówczas nowe reprezentacyjne trzykondygnacyjne skrzydło mieszkalne. Ostatnią znaczącą przebudowę zamek darłowski przeszedł za czasów księcia Barnima IX Pobożnego. Rozbudowano wówczas znacząco skrzydło wschodnie. Pożar w roku 1624 przyczynił się do znacznych uszkodzeń wyposażenia zamku i remont przeprowadzony z inicjatywy ostatniego pomorskiego Gryfity, Bogusława XIV, tylko częściowo przywrócił dawne gotyckie detale. W późniejszych latach obiekt jeszcze kilkukrotnie trawiły pożary, a przeprowadzane remonty doprowadziły do utraty cech stylowych. Swój obecny wygląd zamek zawdzięcza przede wszystkim remontowi generalnemu, który miał miejsce w latach 70. i 80. XX wieku i który przywrócił obiektowi cechy gotyckie.
Kolejnym ważnym obiektem-świadkiem królewsko-książęcej historii miasta jest kościół mariacki, którego budowę zapoczątkowano w roku 1321. Rozbudowę świątyni wielokrotnie wspierali książęta pomorscy, m.in. Bogusław VIII, który ufundował w roku 1394 wieżę. Kościół ten również stanowił miejsce pochówku członków dynastii Gryfitów i ich żon. Złożono w nim szczątki Eryka I Pomorskiego, Elżbiety, żony Bogusława XIV Towarzyskiego (ostatniego księcia pomorskiego z rodu Gryfitów) oraz Jadwigi, żony Ulryka Rycerskiego, księcia darłowskiego.
Obiektem związanym z monarchią Gryfitów jest również kościół Św. Gertrudy, pełniący rolę kaplicy cmentarnej, zbudowany poza obrębem murów miejskich Darłowa. To niezwykle interesujący budynek wzniesiony na planie sześcioboku, nawiązujący do gotyku skandynawskiego albo angielskiego. Osoba fundatora świątyni i data jej powstania pozostają nieznane. Być może kościół wzniósł Eryk I Pomorski. Najstarsza zachowana wzmianka źródłowa o tym obiekcie pochodzi dopiero z roku 1497, kiedy to tsunami nawiedziło Darłowo, niszcząc port w Darłówku i przenosząc jeden z okrętów właśnie w pobliże świątyni. W roku 1539 świątynię wizytował książę Barnim IX Pobożny.
Na terenie miasta zachowała się również jedna brama miejska ("Brama Wysoka") – pozostałość XIV-XV-wiecznych murów obronnych.
Do najważniejszych niezachowanych obiektów w Darłowie należy zaliczyć klasztor kartuzów Marienkron ("Korona Maryi"), istniejący od 1407 do II połowy wieku XVI. Miejsce to stanowiło jedną z ważniejszych nekropolii książęcych rodu Gryfitów.

Kamień Pomorski, woj. zachodniopomorskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w żywotach Św. Ottona z Bambergu z wieku XII (przy opisie wydarzeń z roku 1124), pomimo iż istnienie w ty miejscu osady plemienia Wolinian datuje się na IX-X wiek. Niektórzy badacze utożsamiają z późniejszym Kamieniem tajemnicze Rugium na mapie Klaudiusza Ptolemeusza (I poł. II w.), chociaż wydaje się to niemożliwe do udowodnienia. Okresowo w granicach państwa pierwszych Piastów (pod władzą Mieszka I: ok.967/972-992, Bolesława I Chrobrego: 992-ok.1005, Bolesława III Krzywoustego: 1119-1138). W latach 1124-25 Bolesław III Krzywousty patronował misji chrystianizacyjnej biskupa bamberskiego Ottona (który odwiedził m.in. Kamień). W wieku XII, wskutek osłabienia władzy princepsa (rozbicie dzielnicowe), do głosu doszła lokalna dynastia książęca Gryfitów. W późniejszych latach gród w Kamieniu stał się jedną z głównych siedzib książąt pomorskich, a od roku 1176 również siedzibą biskupstwa. Miasto przejęło rolę głównego ośrodka w regionie od Wolina, który w tym właśnie czasie (XII w.) podupadł wskutek najazdów duńskich. W roku 1274 roku Kamień otrzymał z rąk księcia Barnima I Dobrego lubeckie prawa miejskie. Miasto wraz z niemal całą zabudową spłonęło w wyniku najazdu brandenburskiego w roku 1308. W granicach księstwa należącego do kolejnych władców pomorskich z dynastii Gryfitów Kamień pozostawał do roku 1637, kiedy zmarł ostatni przedstawiciel dynastii - Bogusław XIV Towarzyski.
Obecnie, pośród zabytków świadczących o średniowiecznym rodowodzie miasta należy wymienić romańsko-gotycką konkatedrę Św. Jana Chrzciciela, a także pozostałości XIV-wiecznych umocnień - murów miejskich oraz Bramy Wolińskiej z Wieżą Piastowską.
Katedra ufundowana została przez księcia pomorskiego Kazimierza I w roku 1176. Miała stanowić nową siedzibę biskupstwa pomorskiego, pierwotnie ulokowanego w Wolinie, lecz znacznie zrujnowanego wskutek najazdów duńskich. Formalne przeniesienie stolicy biskupiej z Wolina do Kamienia dokonało się jednak dopiero w roku 1188 na mocy bulli papieża Klemensa III. Pierwsza katedra wznoszona była w stylu romańskim. Budowa trwała wiele lat, jednak romańska katedra została mocno uszkodzona podczas najazdu Brandenburczyków w roku 1308. W późniejszych latach (1330-85) przybrała formę gotycką, na romańskim fundamencie. W tym też czasie zbudowano wirydarz (kwadratowy ogród umieszczony wewnątrz zabudowań) - co ciekawe, jest to jedyny na terenie Polski wirydarz przy katedrze (zazwyczaj wznoszono je przy klasztorach). W latach 1394-98 biskupem kamieńskim był Jan Kropidło, Piast z linii opolskiej. Jan Długosz w swej kronice wskazał, iż przeznaczył rzeczony Bonifacy [IX] papież Jana Kropidło, złożonego z dwóch stolic, gnieźnieńskiej i włocławskiej, na biskupstwo kamieńskie w ziemi słupskiej, dość szczupłe i ubogie. Pomimo, iż biskupstwo uznawane było za niebogate, rozbudowa katedry trwała. Gdy w roku 1544 zmarł ostatni katolicki biskup pomorski, kościół przejęli luteranie, którzy działali tu do roku 1945. Obecny wygląd świątyni to efekt szeregu przebudów, ale również rekonstrukcji z lat 60. XX wieku przywracającej wygląd gotycki. Kościół ten stanowi nekropolię książąt pomorskich z dynastii Gryfitów. W prezbiterium został pochowany Warcisław IV, a być może również Bogusław V Wielki (zięć Kazimierza III Wielkiego) i Bogusław VIII.

Koszalin, woj. zachodniopomorskie, miasto powiatowe - kościół klasztorny cysterek, następnie kaplica zamkowa, obecnie prawosławna cerkiew
Kościół przy klasztorze cysterek wzniesiono ok. 1300 roku. Obiekt był użytkowany przez mniszki do połowy wieku XVI, kiedy to wskutek przyjęcia przez książąt pomorskich wiary luterańskiej, została ona powszechnie przyjęta przez mieszkańców księstwa i cysterki zostały wygnane. Opuszczony i częściowo zrujnowany kościół został w latach 1602-1609 odbudowany przez księcia Franciszka I szczecińskiego i zaadaptowany na kaplicę zamkową (ewangelicką). Sam zamek koszaliński powstał nieco wcześniej (1569-1582) z inicjatywy księcia Kazimierza VII, w miejscu dawnych zabudowań klasztornych. Była to renesansowa rezydencja składająca się z budynku mieszkalnego z dwiema wieżami. W roku 1718 zamek został zniszczony w wyniku wielkiego pożaru miasta i nigdy już go nie odbudowano. W roku 1724 częściowo zrekonstruowano dawną kaplicę zamkową. Kolejne inwestycje budowlane miały miejsce w XIX i XX wieku, przywracając kościołowi cechy gotyckie. Obecnie dawna zamkowa kaplica użytkowana jest jako prawosławna cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny.

Rurka, woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński, gm. Chojna - zamek templariuszy, następnie joannitów (komturski)
Początki obecności templariuszy w Rurce wiążą się z donacją księcia szczecińskiego Barnima I Dobrego, wielkiego sympatyka tego zakonu. Templariusze uzyskali od tego władcy ok. roku 1235 tereny w zakolu rzeki Rurzycy, pośród bagien i mokradeł, gdzie wkrótce wznieśli założenie obronne w postaci zamku-dworu, składającego się z szeregu budynków gospodarczych (drewnianych) oraz murowanej, późnoromańskiej kaplicy (konsekracji w roku 1248 dokonał biskup kamieński Wilhelm I). W kolejnych latach rycerze-zakonnicy ulepszali i nieco rozbudowywali zamek w Rurce, jednak już w roku 1312 zakon został skasowany przez papieża Klemensa V. Wówczas to warownię przejął zakon joannitów (chociaż ich obecność w Rurce potwierdzona została źródłowo dopiero w roku 1329). Upadek zamku nastąpił w roku 1373 - wówczas to został zniszczony przez rycerzy z rodu von Wedel i mieszczan z Chojny. Joannici nie powrócili już do zrujnowanego zamku, lecz przenieśli się nie do niedalekiej Swobnicy, gdzie wznieśli nową warownię. Kaplica jeszcze przez wiele lat spełniała funkcje liturgiczne, jednak już w wieku XVII zlokalizowano w niej spichlerz. W wieku XIX zaadaptowano dawną kaplicę na gorzelnię, przebudowując ją przy tej okazji dość znacznie. Obecny swój kształt obiekt zawdzięcza częściowej odbudowie z końca XX wieku m.in. wymiana zadaszenia, odtworzenie wschodniego szczytu w konstrukcji ryglowej).

Słupsk, woj. pomorskie, miasto powiatowe
Aż do II połowy XIII wieku tereny Słupska nie stanowiły odrębnego władztwa i wchodziły w skład ziemi sławieńskiej. Od ok. 1236/1237 roku w rękach księcia gdańskiego Świętopełka. Ten właśnie władca w roku 1265 nadał miastu lubecki przywilej lokacyjny. Po śmierci Świętopełka (1266) Słupsk wraz z okręgiem odziedziczył książę Warcisław II gdański, który jednak wkrótce (1269) je utracił na rzecz księcia Wisława II, księcia rugijskiego. W roku 1274 Słupsk (wraz z okręgiem) zbrojnie odebrał Mściwoj II, książę pomorski i włączył do swojego władztwa. Na mocy układu sukcesyjnego z roku 1282, zawartego w Kępnie, Słupsk (wraz z resztą władztwa Mściwoja II) objął w roku 1294 książę wielkopolski, Przemysł II. Już w następnym roku Słupsk stał się jednym z miast odrodzonego Królestwa (Wielko)Polskiego. W granicach Państwa Polskiego ziemia słupska pozostawała do roku 1307, kiedy to została zajęta przez Brandenburgię. W roku 1310 margrabiowie brandenburscy dokonali ponownej lokacji miasta na prawie niemieckim. W roku 1317, na mocy układu pokojowego, Brandenburczycy odstąpili ziemię słupską książętom wołogoskim z dynastii Gryfitów. W rękach tej właśnie dynastii miasto pozostawało do roku 1637, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel rodu, książę Bogusław XIV Towarzyski.
Do najważniejszych zabytków czasów książęcych należy zaliczyć w pierwszej kolejności zamek. Budowę obiektu rozpoczął najprawdopodobniej ok. roku 1339 książę Bogusław V wołogoski (zięć króla Kazimierza III Wielkiego). Budowa nie została ukończona za życia Bogusława V, a kontynuacji inwestycji nie podjął jego syn, Kazimierz IV, który rzadko bywał na Pomorzu. Po tragicznej śmierci Kazimierza IV w roku 1377, władzę w ziemi słupskiej objął jego brat, Bogusław VIII, który jednak nie ukończył budowy warowni, z uwagi na sprzeciw słupskich mieszczan – postawił jedynie dom mieszkalny. Dopiero w roku 1504 rozpoczęto wznoszenie obronnego późnogotyckiego zamku. Fundatorem założenia był książę Bogusław X Wielki. Obiekt zbudowano na planie prostokąta, posiadał dwie kondygnacje, a od strony miasta postawiono wieżę. W roku 1580, książę Jan Fryderyk rozpoczął realizację renesansowej przebudowy założenia, która obejmowała przede wszystkim wzniesienie trzykondygnacyjnego budynku mieszkalnego. Zamek słupski stał się wygodną rezydencją z bogatą kolekcją obrazów, gobelinów i innych dzieł sztuki. Upadek znaczenia obiektu łączy się z wygaśnięciem dynastii Gryfitów. Po śmierci ostatniego przedstawiciela rodu, Bogusława XIV (w 1637 roku), na zamku zamieszkała jeszcze jego siostra, Anna. Tutaj też zmarła w roku 1660. Po tym czasie, obiekt dostaje w ręce pruskie i ulega stopniowej degradacji (szczególnie dotkliwe straty poniósł w roku 1731, kiedy to z rozkazu Fryderyka Wilhelma I, "króla w Prusiech", niemal całe wyposażenie – w tym bogatą bibliotekę – wywieziono do Berlina). Dawny zamek Gryfitów stał się magazynem na zboże, a następnie składem broni. Obecny wygląd założenia to efekt gruntownej rekonstrukcji przeprowadzonej w latach 50. i 60. XX wieku, która przywróciła zamkowi wygląd renesansowy.
Kolejnym ważnym obiektem-świadkiem książęcej historii miasta jest kościół Św. Jacka. Ta wielokrotnie przebudowywana świątynia powstała w XV wieku, w miejscu starszych (XIII/XIV w.) drewnianych zabudowań zakonu dominikanów, sprowadzonych do Słupska w roku 1278 przez księcia Mściwoja II pomorskiego. Dominikanie opuścili miasto w roku 1525 wskutek wrogich działań luterańskich mieszczan. Obiekt przez ponad pół wieku pozostawał nieużytkowany. Znaczącą przebudowę gotyckiego kościoła przeprowadziła w latach 1600-1602 księżna Erdmuta, żona Jana Fryderyka. Dobudowano wieżę, a także wzniesiono barokowy ołtarz, w którego centralnej części znajduje się obraz przedstawiający parę książęcą: Jana Fryderyka i Erdmutę. Księżna nakazała również budowę krytej galerii, dzięki której mogła udawać się na nabożeństwa bezpośredniego z sąsiedniego zamku. Ważnymi elementami wyposażenia wnętrza świątyni, związanymi bezpośrednio z książętami pomorskimi są dwa epitafia: księżnej Anny, siostry ostatniego Gryfity (Bogusława XIV) oraz jej syna, Ernesta Bogusława de Croÿ. Książęta owi pochowani zostali w tym kościele, jednak ich sarkofagi eksponowane są na zamku.
Kolejną gotycką świątynią na terenie miasta jest kościół mariacki, którego budowę zapoczątkowano prawdopodobnie jeszcze w końcu XIII wieku (część opracowań wskazuje jako inicjatora budowy księcia gdańskiego, Mściwoja II). W późniejszych latach świątynia wielokrotnie przebudowywana.
Na terenie miasta zachowały się również dwie bramy miejskie ("Nowa Brama" oraz "Brama Młyńska") i odcinki XIV-XV-wiecznych murów obronnych wraz z wzniesioną w latach 1410-1415 basztą, która zyskała w późniejszym okresie (XVII wiek) nazwę "Baszta Czarownic", gdyż stanowiła więzienie dla kobiet posądzanych o stosowanie czarów.

Stralsund, kraj zw. Meklemburgia-Pomorze Przednie, pow. Vorpommern-Rügen
Po raz pierwszy w źródłach pisanych Strzałów został wzmiankowany (w formie Stralowe) w roku 1234, jednak był osadą znacznie starszą. Początkowo stanowił jeden z grodów należących Słowian połabskich, a następnie (lata 1168-1325) miasto weszło w skład księstwa rugijskiego. W roku 1234 Strzałów uzyskał lubeckie prawa miejskie z rąk księcia rugijskiego Wisława I. Przyspieszyło to znacząco gospodarczy rozwój miasta, doskonale usytuowanego nad brzegiem Bałtyku, a jednocześnie w strategicznym miejscu tuż przy cieśninie oddzielającej stały ląd od Rugii. W roku 1293 miasto przyłączyło się do Związku Hanzeatyckiego. W roku 1325, po śmierci Wisława III, ostatniego przedstawiciela lokalnej rugijskiej dynastii książęcej, księciem rugijskim (i przez to panem Strzałowa) został obwołany Warcisław IV, książę wołogoski z dynastii Gryfitów. Strzałów pozostał w granicach księstwa wołogoskiego, a następnie pomorskiego (szczecińsko-wołogoskiego) aż do roku 1637, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel dynastii Gryfitów, książę Bogusław XIV Towarzyski.
Stare Miasto Strzałowa w roku 2002 wpisane zostało na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Znajduje się tu szereg zabytków, z których najważniejsze to gotycki kościół Św. Mikołaja, którego budowę zainicjowano i w znaczącym stopniu zakończono w czasach, gdy Strzałów był miastem w księstwie rugijskim. Ważnym zabytkiem jest również XIV-wieczny ratusz, gotyckie kamienice Starego Miasta, a także były kościół dominikański, obecnie wykorzystywany przez Niemieckie Muzeum Morskie (Das Deutsche Meeresmuseum) na cele ekspozycyjne. W kościele tym w roku 1254 pochowano Sobiesława III, syna księcia Sambora II lubiszewsko-tczewskiego, który zmarł nagle w Strzałowie podczas misji na dworze książąt rugijskich. Co ciekawe, nie był to jedyny pochówek członka dynastii wschodniopomorskich Sobiesławiców - w roku 1270 w Strzałowie pochowano bowiem Eufemię, córkę księcia gdańskiego Świętopełka. W tym przypadku jednak źródła nie wskazały wprost, czy księżniczka spoczęła u strzałowskich dominikanów, czy u franciszkanów.

Szczecinek, woj. zachodniopomorskie, miasto powiatowe - zamek książęcy
Początek budowy zamku datowany jest na rok 1310. W miejscu dawnego grodziska słowiańskiego, na terenie wyspy na jeziorze Trzesiecko, książę Warcisław IV wzniósł warownię, której kształt i budulec pozostaje nieznany. Z uwagi na rosnące zagrożenie krzyżackie (w bliskim sąsiedztwie Szczecinka Krzyżacy wznieśli potężny zamek w Człuchowie), już wkrótce (w latach 1356-1364) usunięto pierwotną zabudowę i zbudowano w pełni murowane skrzydło południowe. Warownia otoczona została murem obronnym z bramą od strony północnej. W tym właśnie obiekcie w roku 1409 miał miejsce zjazd krzyżacko-pomorski, podczas którego wielki mistrz Ulryk von Jungingen próbował przekonać Świętobora I szczecińskiego i Bogusława VIII słupskiego do wsparcia zakonu podczas zbliżającego się konfliktu z Polską i Litwą. Kolejny wielki zjazd w zamku szczecineckim miał miejsce w roku 1423. Obecny na nim był wielki mistrz zakonu Paweł von Russdorf oraz wszyscy książęta pomorscy z dynastii Gryfitów, jak również pochodzący z tego rodu król Danii, Szwecji i Norwegii, Eryk I Pomorski. Wkrótce nastąpiła kolejna rozbudowa zamku – w latach 1459-1474 książę Eryk II Lienzer wzniósł skrzydło północne oraz wieżę w narożniku północno-wschodnim. Na początku wieku XVII skrzydło południowe przebudowano w stylu renesansowym z inicjatywy księcia szczecińskiego Filipa II. Gryfici przeznaczyli szczecinecki zamek na wdowie wiano dla żon zmarłych książąt: w latach 1606-1616 na zamku zamieszkała księżna Anna, wdowa po Bogusławie XIII szczecińskim, natomiast w latach 1623-1650 Jadwiga, wdowa po Ulryku Rycerskim, księciu darłowskim. Obecny wygląd zamku to efekt wielu późniejszych przebudów. W wieku XIX zburzono zrujnowane skrzydło północne. Jedyna pozostałość dawnego zamku książęcego – skrzydło południowe – w roku 2013 została wyremontowana.

Trzęsacz, woj. zachodniopomorskie, pow. gryficki, gm. Rewal - ruina kościoła Św. Mikołaja
Określenie dokładnej daty budowy pierwszego (zapewne drewnianego) kościoła nie jest możliwe. Pierwsza wzmianka źrodłowa o Trzęsaczu jako bogatej wsi z kościołem parafialnym pochodzi dopiero z roku 1331. Wówczas obiekt położony był w odległości ok. 2 km od brzegu morza. Prawdopodobnie w tym okresie (poł. XIV wieku) w miejscu pierwotnej światyni powstał nowy gotycki obiekt. Kościół został wzniesiony z ręcznie formowanej cegły, ułożonej w wątku polskim na fundamencie z kamieni polnych. Była to świątynia jednonawowa z pięcioboczną absydą, wzniesiona na planie prostokąta. Wraz upływem czasu, w związku z niszczycielską działalnością erozyjną Bałtyku, kościół znalazł się tuż nad brzegiem morza: w roku 1750 dystans wynosił zaledwie 58 metrów, by w roku 1850 roku zmniejszyć się do 5 metrów od brzegu stromego klifu. W roku 1874 roku odprawiono w kościele ostatnie nabożeństwo, po czym świątynię zamknięto dla wiernych. W latach roku 1900-1994 morze systematycznie zabierało kolejne fragmenty obiektu. Dzięki podjętym z inicjatywy Gminy Rewal pracom zabezpieczającym, udało się uchronić ostatni fragment południowej ściany o długości 12 metrów i wysokości 6 metrów, który stanowi obecnie interesującą atrakcję turystyczną.

Wolgast, kraj zw. Meklemburgia-Pomorze Przednie, pow. Vorpommern-Greifswald
Pierwsze założenie obronne w Wołogoszczy powstało na przełomie X i XI wieku, jako jedna z osad Słowian połabskich - Wieletów. Pierwsza natomiast wzmianka źródłowa o Wołogoszczy pochodzi dopiero z roku 1127 (w formie Hologost). Miejscowość musiała być od dłuższego czasu znana okolicznej ludności, gdyż znajdowała się tu świątynia zachodniosłowiańskiego boga wojny, Jarowita. Sama świątynia została zniszczona w roku 1128 przez biskupa Ottona z Bambergu (późn. świętego). W miejscu kąciny wzniesiono kościół pod wezwaniem Św. Piotra. W roku 1230 po raz pierwszy wzmiankowano kasztelana wołogoskiego, co oznacza, iż miejscowość posiadała już status kasztelanii i duże znaczenie w ramach księstwa pomorskiego. Pierwsza lokacja miasta na prawie niemieckim przeprowadzona została wspólnie przez książąt Warcisława III i Barnima I w roku 1259. W roku 1282 oficjalnego odnowienia przywileju lokacyjnego dokonał książę Bogusław IV. W roku 1295, po śmierci księcia Barnima II, jego bracia dokonali podziału księstwa pomorskiego na część szczecińską (objął ją Otton I) i część wołogoską (władzę przejął Bogusław IV). Wołogoszcz stała się stolicą odrębnego księstwa pomorskiego, pod rządami wołogoskiej linii książąt w roku Gryfitów. W roku 1478, wraz ze śmiercią księcia wołogoskiego Warcisława X, doszło do zjednoczenia władztwa szczecińskiego i wołogoskiego w rękach Bogusława X Wielkiego (zięcia króla polskiego, Kazimierza IV Jagiellończyka). We władaniu Gryfitów Wołogoszcz pozostała do roku 1637, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel dynastii, książę Bogusław XIV Towarzyski.
W związku z niezachowaniem zamku książąt pomorskich, do najważniejszych zabytków związanych z historią księstwa wołogoskiego, należy zaliczyć kościół Św. Piotra. Obecnie istniejąca świątynia to już trzeci obiekt posadowiony w tym samym miejscu (i o tym samym wezwaniu). Kościół to ceglany budynek w stylu gotyckim, powstały w wyniku szeregu przebudów pomiędzy rokiem 1369 i 1554. Kościół jest również nekropolią książęcą.