Poznań | Gniezno | Kalisz | Dziekanowice | Moraczewo | Santok | Giecz | Grzybowo | Kępno | Koło | Międzyrzecz | Mrówki | Lubiń | Ołobok | Marcinkowo Górne

Poznań, woj. wielkopolskie, miasto wojewódzkie
Polanie osiedlili się na terenie dzisiejszego Ostrowa Tumskiego w IX wieku. W rękach Piastów tereny te znalazły się już w I połowie X wieku. W tym także okresie w Poznaniu istniała już świątynia pogańska oraz siedziba książęca. Prawdopodobnie to właśnie w Poznaniu w roku 966 chrzest przyjął książę Mieszko I wraz z najbliższym otoczeniem (w podziemiach katedry poznańskiej odkryto pozostałości wczesnośredniowiecznych mis, być może chrzcielnych). Mieszko I zbudował tu również palatium z przylegającą kaplicą. Gród był wówczas jedną z głównych siedzib książęcych w państwie, a od roku 992, kiedy zmarł Mieszko I, tutejsza katedra stała się miejscem pochówku władców piastowskich. W roku 968 Poznań stał się siedzibą pierwszego polskiego biskupa - Jordana. Nawet po roku 1000, kiedy powołana została metropolia gnieźnieńska, biskupstwo poznańskie utrzymało swoją niezależność od Gniezna (aż do roku 1012). W roku 1038 gród z większością zabudowań został zniszczony w trakcie najazdu księcia czeskiego Brzetysława I. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego w roku 1138 Poznań stał się stolicą odrębnego księstwa wielkopolskiego, którym władał Mieszko III Stary i jego następcy. W roku 1253 książę Przemysł I i Bolesław Pobożny lokowali miasto na prawie magdeburskim, co znacznie przyspieszyło jego rozwój. W latach 1295-96 Poznań (obok Gdańska) stał się jedną w głównych siedzib króla Polski, Przemysła II. Po skrytobójczej śmierci tegoż Przemysła w roku 1296, aż do roku 1314 Poznań był przedmiotem posiadania wielu władców: 1296-1300: Władysław Łokietek (w roku 1298 okresowo Henryk III głogowski), 1300-1305: Wacław II czeski, 1305-1306: Wacław III czeski, 1306-1309: Henryk III głogowski, 1309-1313: synowie Henryka III głogowskiego. Dopiero w roku 1314 całą Wielkopolskę zdobył Władysław Łokietek i od tamtego czasu Poznań pozostawał w granicach Państwa Polskiego, aż do II rozbioru w roku 1793, kiedy został wcielony do Prus.
Do piastowskich zabytków Poznania zaliczyć należy przede wszystkim katedrę Św. Piotra i Św. Pawła - nekropolię władców polskich (m.in. Mieszka I, Bolesława I Chrobrego, Mieszka II Lamberta, Kazimierza I Odnowiciela i Piastów linii wielkopolskiej). W podziemiach obecnej katedry znajdują się pozostałości zabudowań wcześniejszych (katedra przedromańska i romańska, relikty grobowców pierwszych władców). W pobliżu katedry znajduje się kościół NMP, w podziemiach którego znajdują się pozostałości palatium książęcego i kaplicy. Kolejnym zabytkiem okresu monarchii jest tzw. "zamek królewski", wybudowany przez księcia Przemysła I, rozbudowany przez jego syna Przemysła II. Jeszcze do roku 2010 rolę tę pełnił dawny budynek archiwum z 1783 roku, wzniesiony częściowo na murach zamkowych. Przeprowadzona w latach 2010-13 rekonstrukcja utrwaliła nowy, dość kontrowersyjny, kształt warowni, wzorowany na XVII-wiecznej ilustracji.
Ważnymi zabytkami są również kościoły: późnoromański kościół Św. Jana Jerozolimskiego za murami (w roku 1170 istniał w tym miejscu kościół Św. Michała Archanioła, przy którym książę Mieszko III Stary wraz z biskupem Radwanem założyli szpital), gotycki d. kościół dominikanów (ufundowany w roku 1244 przez księcia Przemysła I) i gotycki kościół Św. Marcina (ufundowany prawdopodobnie w roku 1240 również przez księcia Przemysła I).

Gniezno, woj. wielkopolskie, miasto powiatowe
Polanie osiedlili się na terenie dzisiejszego Gniezna już w końcu VIII wieku. Rozbudowany i zmodernizowany za czasów księcia Mieszka I stał się gród gnieźnieński siedzibą pierwszych władców piastowskich jako główny gród państwa (na co wskazuje dokument Dagome Iudex z ok. 991 roku). W 1000 odbył się w Gnieźnie zjazd Bolesława I Chrobrego z cesarzem niemieckim Ottonem III, w czasie którego proklamowano utworzenie arcybiskupstwa i metropolii gnieźnieńskiej. W roku 1038 gród z większością zabudowań został zniszczony w trakcie najazdu księcia czeskiego Brzetysława I. Czesi wywieźli wówczas szczątki Św. Wojciecha, a samą katedrę obrabowali. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego w roku 1138 Gniezno zostało włączone do wielkopolskiego władztwa księcia Mieszka III Starego. W następnych latach w Gnieźnie rządzili Mieszko III i jego następcy (piastowska linia wielkopolska). Przed 25 kwietnia 1239 roku książę Władysław Odonic lokował miasto na prawie magdeburskim. Po śmierci króla Przemysła II - ostatniego męskiego przedstawiciela wielkopolskiej linii piastowskiej - w roku 1296, Gniezno było przedmiotem posiadania wielu władców: 1296-1300: Władysław Łokietek, 1300-1305: Wacław II czeski, 1305-1306: Wacław III czeski, 1306-1309: Henryk III głogowski, 1309-1313: synowie Henryka III głogowskiego. Dopiero w roku 1314 całą Wielkopolskę zdobył Władysław Łokietek i od tamtego czasu Gniezno pozostawało w granicach Państwa Polskiego, aż do II rozbioru w roku 1793, kiedy zostało wcielone do Prus.
Do najważniejszych zabytków epoki piastowskiej należy zaliczyć przede wszystkim archikatedrę Wniebowzięcia NMP - miejsce złożenia szczątków Św. Wojciecha i miejsce koronacji pięciu królów polskich (Bolesława I Chrobrego, Mieszka II Lamberta, Bolesława II Szczodrego, Przemysła II oraz Wacława II czeskiego). W podziemiach katedry można podziwiać pozostałości wcześniejszych świątyń przedromańskiej i romańskiej, natomiast w portalu wewnętrznym kruchty południowej znajdują się romańskie 'Drzwi Gnieźnieńskie' (wykonane za panowania księcia Mieszka III Starego ok. 1170 roku), na których uwidoczniono sceny z życia Św. Wojciecha. Innym ważnym obiektem sakralnym w mieście jest kościół Św. Jerzego, wzniesiony w miejscu, w którym znajdował się pierwszy kościół grodowy (który z kolei powstała w miejscu, gdzie od końca VIII do połowy X wieku wznosił się otoczony fosą kamienny kurhan o średnicy 10-12 metrów). Kolejnym ważnym zabytkiem jest kościół franciszkański, ufundowany przez księcia Bolesława Pobożnego ok. 1270 roku, w którym znajdują się relikwie bł. Jolenty Heleny - żony tegoż księcia.

Kalisz, woj. wielkopolskie, miasto powiatowe
Istnieją spory w nauce co do początków miasta. Część badaczy utrzymuje, że wzmiankowana już w II wieku p.n.e. przez Ptolemeusza z Aleksandrii osada Calisia to właśnie Kalisz, będący rzeczywiście ważnym ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego. W Kronice polskiej Galla Anonima gród kaliski pojawił się w opisie wojny Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewem, datowanej na koniec roku 1106. Kalisz miał być siedzibą Zbigniewa, a załoga grodu była mu wierna i próbowała odeprzeć najazd Bolesława (bezskutecznie). Wykopaliska archeologiczne przyniosły jeszcze jedną informację. Na początku wieku XII w Kaliszu znajdowała się mennica Zbigniewa, w której wybijano srebrne denary krzyżowe.
Na mocy tzw. "testamentu Krzywoustego" Kalisz stał się częścią władztwa Mieszka III Starego. Książę ten w roku 1186 przekazał Kalisz wraz z okręgiem swemu synowi Mieszkowi Młodszemu w zarząd. Po jego śmierci w roku 1193, ziemie te uzyskał kolejny syn Mieszka III - Odon. Po śmierci Odona w roku 1194 ziemia kaliska powróciła do Mieszka III. W następnych latach Kalisz często zmieniał swojego właściciela, okresowo będąc stolicą samodzielnego państwa piastowskiego (np. w latach 1208-18 pod rządami Władysława Odonica). Spór pomiędzy Piastami z linii wielkopolskiej i śląskiej (również opolskiej) o przynależność ziemi kaliskiej zakończył się dopiero w roku 1244, kiedy to ostatecznie ziemia ta przypadła władcom wielkopolskim. Przed rokiem 1260 Bolesław Pobożny lokował miasto na prawie magdeburskim.
Ziemia kaliska pozostawała do roku 1296 w granicach państwa wielkopolskiego (w latach 1295-1296 jako Królestwo Polskie pod rządami Przemysła II). Po śmierci Przemysła II w roku 1296, aż do roku 1314 Kalisz był przedmiotem posiadania wielu władców: 1296-1300: Władysław Łokietek, 1300-1305: Wacław II czeski, 1305-1306: Wacław III czeski, 1306: Henryk III głogowski, 1306-1308: Bolesław III Rozrzutny (wrocławski), 1308-1309: Henryk III głogowski, 1309-1313: synowie Henryka III głogowskiego. Dopiero w roku 1314 całą Wielkopolskę zdobył Władysław Łokietek i od tamtego czasu Kalisz pozostawał w granicach Państwa Polskiego, aż do II rozbioru w roku 1793.
Pamiątką okresu piastowskiego jest wczesnośredniowieczny gród na Zawodziu. Powstał on w IX wieku w rozwidleniu rzeki Prosny na miejscu starszego słowiańskiego cmentarzyska całopalnego. W X-XII wieku był jednym z najważniejszych ośrodków państwa Piastów. Największą świetność gród na Zawodziu przeżywał w II połowie XII wieku, pod rządami księcia Mieszka III Starego. Władca ten na terenie grodu, w miejscu starszego drewnianego kościółka, wzniósł kamienną (romańską) kolegiatę Św. Pawła Apostoła. Kościół ten stał się też miejscem pochówku samego księcia († 1202) oraz jego synów Mieszka Młodszego († 1193) i Bolesława Mieszkowica, zmarłego tragiczne w czasie bitwy nad Mozgawą w roku 1195. Atuty obronne grodu przetestowane zostały w roku 1229, kiedy to Konrad mazowiecki wraz z posiłkami ruskimi zaatakował Kalisz. Obrońcom udało się utrzymać warownię, na co wpływ miały zarówno umocnienia grodu (ruskie źródło opisujące oblężenie wspomina, iż oddziały mazowieckie nie przejawiały dużej ochoty do szturmu), ale też korzystne warunki pogodowe (ulewne deszcze, które spowodowały zapewne podniesienie wód Prosny i uniemożliwiły wzniecenie ognia). Upadek grodu na Zawodziu datuje się już jednak na rok 1233, kiedy to książęta śląscy Henryk I Brodaty i jego syn Henryk II Pobożny najechali Kalisz i zburzyli wszystkie zabudowania - w ruinę miała również popaść kolegiata Św. Pawła. Dzieła zniszczenia mieli dokonać Krzyżacy w roku 1331. Od tamtej pory gród stracił jakiekolwiek znaczenie militarne i gospodarcze i popadł w zapomnienie.
Kolejnym zabytkiem jest zamek. Powstał on w I połowie XIV wieku z inicjatywy Kazimierza III Wielkiego. Pierwotne założenie zbudowane na planie czworoboku nie posiadało wieży. Pierwsze rozbudowy zamku kaliskiego miały miejsce już w I połowie XV wieku, z inicjatywy Władysława II Jagiełły. Władca ten szczególnie upodobał sobie Kalisz: miał być tu gościem aż 27 razy (!). W następnych latach stanowił siedzibę starosty generalnego. W roku 1383 zamek kaliski był dwukrotnie bezskutecznie oblegany. Po raz pierwszy na początku roku przez księcia oleśnickiego, Konrada II Siwego, a następnie latem przez tego samego Konrada, wspierającego Siemowita IV, księcia płockiego. Niepowodzenia książąt pod Kaliszem miały bezpośredni wpływ na osłabienie ich pozycji politycznej i ostateczne wykluczenie dynastii piastowskiej z ubiegania się o koronę Królestwa Polskiego. Wielki pożar z roku 1537 strawił doszczętnie zachodnie i wschodnie skrzydło zamku. Od tamtego czasu powoli popadał w ruinę, pomimo podejmowanych prób rekonstrukcji. Los zamku przypieczętowały zarówno wojny północne, jak i pożar z roku 1792. Obecnie zamek kaliski nie istnieje. Na jego miejscu od roku 1819 znajdują się zabudowania liceum. W wyniku prac archeologicznych przeprowadzonych w latach 80. XX wieku, odsłonięto i wyeksponowano fundamenty jednej ze ścian.
Do piastowskich zabytków Kalisza zaliczyć należy również ufundowane w połowie XIII wieku przez księcia Bolesława Pobożnego kościoły Św. Mikołaja Biskupa (obecnie katedra) oraz Św. Stanisława Biskupa i Męczennika (franciszkanów), a także pozostałości murów miejskich z czasów Kazimierza Wielkiego.

Dziekanowice, woj. wielkopolskie, pow. gnieźnieński, gm. Łubowo - grodzisko wczesnośredniowieczne na Ostrowie Lednickim
Osada na Ostrowie Lednickim powstała w X wieku, chociaż pierwszym źródłem pisanym, które wspomina o tutejszym grodzie jest bulla papieża Innocentego II z 1136 roku. Po roku 963, z inicjatywy księcia Mieszka I, na południowej części wyspy wybudowano fortyfikacje w postaci drewniano-ziemnych wałów. Wewnątrz umocnień, obok gospodarczej zabudowy drewnianej, wzniesione zostały dwa murowane wolno stojące budynki: palatium (pałac) książęce wraz z kaplicą oraz kościół grodowy. Połączenie wyspy z lądem zapewniały wybudowane ok. 963/964 roku mosty: zachodni (dł. ok. 440 m) oraz wschodni (dł. ok. 170 m). Mosty zbudowane były z drewnianych belek wspartych na palach wbitych w dno jeziora i miały szerokość ok. 6 metrów. Najważniejszą budowlą na wyspie było dwukondygnacyjne palatium wzniesione na planie prostokąta. Obiekt był dwukrotnie przebudowywany: po raz pierwszy przez Bolesława Chrobrego ok. 1000 roku (w stylu przedromańskim), a następnie w wieku XII (styl romański). W przybudowanej do palatium kaplicy umieszczone były baseny służące do liturgii chrzcielnej. W pobliżu palatium z kaplicą znajdował się jeszcze jeden obiekt murowany - kościół grodowy. Umiejscowiony był w północnej części grodu, w pobliżu wału i bramy wjazdowej. W trakcie badań archeologicznych odkryto na terenie kościoła dwa kamienne grobowce, prawdopodobne miejsca pochówku rodziny książęcej (być może potomstwo Mieszka I albo Bolesława Chrobrego). W pobliżu kościoła grodowego podczas badań wykopaliskowych w roku 1962 odnaleziono staurotekę, czyli relikwiarz przeznaczony do przechowywania fragmentów drzewa z krzyża Chrystusa. Badacze łączą ów zabytek z Mieszkiem I (dar cesarza Ottona I, być może z okazji chrztu?) albo Bolesławem Chrobrym (dar cesarza Ottona III z okazji wizyty w roku 1000).
Gród na Ostrowie Lednickim od początku swego istnienia posiadał status ośrodka władzy książęcej (następnie królewskiej) oraz jednego z głównych sakralnych centrów państwa. Wielkie straty materialne spowodował najazd księcia czeskiego Brzetysława w roku 1038. Pomimo, iż przeprowadzono odbudowę (m.in. wzniesienie nowych wałów, istniejących do dziś), gród stracił swoje znaczenie. Pod koniec wieku XIV został opuszczony i zapomniany. Obecny stan zachowania gród zawdzięcza szeregowi prac archeologicznych i rekonstrukcyjnych podjętych już w połowie XIX wieku i prowadzonych do dnia dzisiejszego.

Moraczewo, woj. wielkopolskie, pow. gnieźnieński, gm. Łubowo - grodzisko wczesnośredniowieczne
Gród na terenie dzisiejszej wsi Moraczewo zaliczany jest do najstarszych wczesnośredniowiecznych założeń wzniesionych w Wielkopolsce przez przodków Piastów (albo ich poprzedników). Pierwsza osada warowna powstała w początku X wieku i składała się z kamienno-drewniano-ziemnego wału obronnego i fosy otaczających szczyt naturalnego pagórka pośród okolicznych bagien. Wokół części warownej funkcjonowały również otwarte osady. W drugiej ćwierci X wieku gród został rozbudowany, poprzez wzniesienie drugiego - nieco niższego - członu od strony wschodniej. Całość powiększonego założenia otoczono fosą. Inicjatorem rozbudowy był prawdopodobnie ojciec (albo dziad) Mieszka I.
Gród spłonął w II połowie X wieku i nie został już odbudowany. Do czasów obecnych zachowały się czytelne w terenie wały, szczególnie w wyższym (starszym) zachodnim członie.

Santok, woj. lubuskie, pow. gorzowski - grodzisko wczesnośredniowieczne
Otoczony palisadą gród w widłach Warty i Noteci (obecnie układ topograficzny jest inny: w czasie powodzi w roku 1751 Warta zmieniła koryto, tworząc nowe na północ od grodziska) na pograniczu wielkopolsko-pomorskim powstał w VII-VIII wieku. Następnie został rozbudowany przez Piastów (IX-X wiek), wobec niebezpieczeństwa ze strony licznych najazdów Pomorzan: palisadę zastąpiono wówczas wałami drewniano-ziemnymi (w konstrukcji rusztowo-skrzyniowej z hakami). Przez cztery wieki (X-XIII) gród santocki był jednym z najważniejszych ośrodków państwa Piastów. W wieku XII kronikarz Gall Anonim nazywa go strażnicą i kluczem królestwa. W tym też czasie stał się Santok siedzibą kasztelanii. W wieku XIII Santok wielokrotnie zmieniał właścicieli: o gród rywalizowali Piastowie śląscy (Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny, Bolesław II Rogatka), wielkopolscy (Bolesław Pobożny i Przemysł II), Pomorzanie i margrabiowie brandenburscy. Ostatecznie, po zabójstwie Przemysła II w roku 1296, gród santocki został włączony do Brandenburgii. W roku 1365 Kazimierz III Wielki przyjął hołd lenny panów von Osten, ówczesnych właścicieli Santoka (i Drezdenka) i włączył gród do Królestwa Polskiego. Na początku wieku XV Santok powrócił jednak do Brandenburczyków i pozostawał poza granicami państwa polskiego aż do roku 1945. W wieku XV gród stracił znaczenie gospodarcze i militarne. Na terenie grodziska wzniesiono wówczas kamienno-ceglaną wieżę mieszkalną, a na wysokim wzgórzu zlokalizowanym na północ od grodziska Krzyżacy (okresowo władali tymi ziemiami w XV wieku) zbudowali niewielki zamek.
Do dnia dzisiejszego nie zachowały się widoczne ślady zabudowań na terenie grodziska. W miejscu, w którym w XV wieku znajdował się krzyżacki zamek, w roku 1935 zbudowano wieżę, z której roztacza się wspaniała panorama na grodzisko i widły Warty i Noteci.

Giecz, woj. wielkopolskie, pow. średzki, gm. Dominowo - grodzisko wczesnośredniowieczne
Pierwsza historyczna wzmianka o grodzie w Gieczu pojawiła się w XII-wiecznej Kronice polskiej Galla Anonima przy opisie potęgi militarnej Bolesława Chrobrego: Z Poznania bowiem [miał] 1300 pancernych i 4000 tarczowników, z Gniezna 1500 pancernych i 5000 tarczowników, z grodu Włocławka 800 pancernych i 2000 tarczowników, z Giecza 300 pancernych i 2000 tarczowników, ci wszyscy waleczni i wprawni w rzemiośle wojennym występowali [do boju] za czasów Bolesława Wielkiego. Giecz wymieniony został pośród najważniejszych grodów państwa pierwszych Piastów. Samo założenie było jednak znacznie starsze i powstało na przełomie VIII i IX wieku. Co ciekawe, gród nie został zburzony i wzniesiony od nowa, jak to miało miejsce w przypadku pozostałych wielkich grodzisk na terenie Wielkopolski, co niektórzy naukowcy wiążą z teorią, iż to właśnie z Giecza pochodziła dynastia piastowska i stamtąd rozpoczęto proces jednoczenia (i podbijania) okolicznych ziem i grodów. W późniejszych latach grodzisko ulegało stopniowej rozbudowie, jednak nie uchroniło go to przed zniszczeniami dokonanymi przez wojska czeskiego księcia Brzetysława I w roku 1038: I gdy przybył do grodu Giecz, grodzianie oraz wieśniacy, którzy się tam schronili, nie czując się na siłach znieść uderzenia księcia, wyszli mu naprzeciw niosąc złotą gałązkę, co było znakiem poddania się, i pokornie prosili, aby ich w pokoju z ich trzodami i innymi przynależnościami przeniósł do Czech. Książę, dogadzając ich prośbom, skoro przeprowadził ich do Czech, dał im niemałą część lasu zwanego Černin, ustanawiając jednego z nich ich zwierzchnikiem i sędzią, i postanowił, aby tak oni, jaki ich potomkowie żyli na wieki według prawa, jakie mieli w Polsce, i od miasta, z którego się wywodzili, aż do dziś zwani są Gieczanami. Po tych wydarzeniach, gród w Gieczu utracił swoje znaczenie. Wprawdzie od czasów Kazimierza Odnowiciela (poł. XI w.) był siedzibą kasztelanii, jednak już w wieku XIV został opuszczony.
Do najważniejszych pozostałości okresu świetności Giecza należą m.in. wały grodu, a także znajdujące się wewnątrz obwałowań fundamenty palatium (pałacu) z kaplicą w formie rotundy. Obiekt ten pochodzi prawdopodobnie z lat 80. X wieku, jednak nie został nigdy ukończony. Na terenie grodu funkcjonował romański kościół (w roku 1240 poświadczone jest wezwanie Św. Jana Chrzciciela, jednak brak informacji czy było to wezwanie pierwotne). Na miejscu dawnej świątyni znajduje się obecnie późniejszy obiekt drewniany. W roku 2003 ustawiono na terenie grodziska obelisk (głaz) upamiętniający zjazd książąt piastowskich Przemysła I i Bolesława Pobożnego w roku 1253 w pobliskiej Pogorzelicy, na którym bracia ostatecznie pogodzili się i podzielili swoje władztwo w Wielkopolsce. Poza obrębem grodu, na dawnym podgrodziu, zlokalizowany jest XII-wieczny romański kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja. Obiekt ten znajduje się w miejscu starszej, mniejszej świątyni, prawdopodobnie zniszczonej podczas najazdu Brzetysława. Ponadto, na wschodnim skraju podgrodzia położonego na północny zachód od grodu, pomiędzy fosą a dawnym brzegiem jeziora odkryto cmentarz wykorzystywany w XI i XII wieku, którego lokalizację oznaczono symbolicznym obeliskiem (głazem).

Grzybowo, woj. wielkopolskie, pow. wrzesiński, gm. Września - grodzisko wczesnośredniowieczne
Zgodnie z ustaleniami badaczy, gród na terenie obecnej wsi Grzybowo powstał w latach 20. i 30. X wieku. Założenie wzniesiono przez pierwszych Piastów i miało z pewnością duże znaczenie strategiczne, na co wskazują chociażby jego rozmiary (4,7 ha, a wnętrze 2,2 ha). Obiekt, niestety, nie został wzmiankowany w żadnym ze źródeł i jego historię można prześledzić jedynie na podstawie znalezisk archeologicznych. Prawdopodobnie w połowie wieku X gród został przebudowany po pożarze. Brama wjazdowa na teren grodu znajdowała się od strony wschodniej - obecnie widoczne jest tam obniżenie wałów. W początkach wieku XI gród przeszedł ostatnią przebudowę i już wkrótce (poł. XI wieku) przestał funkcjonować, chociaż użytkowany był jeszcze do wieku XII, jednak zapewne stracił swoje znaczenie militarne i gospodarcze. Obecnie, w terenie widoczne są czytelne wały dochodzące do 9 metrów wysokości. Wzniesiono również budynek pełniący funkcje muzealne, nawiązujący stylistyką do drewnianych X-wiecznych obwałowań.

Kępno, woj. wielkopolskie, miasto powiatowe - grodzisko średniowieczne ("Kopiec")
Położony w zachodniej części współczesnego Kępna gród ("Kopiec") ma średnicę 35 metrów i 3,5 metry wysokości. Funkcjonował pomiędzy II połową wieku XIII i I połową wieku XV jako osada obronna na skrzyżowaniu średniowiecznych szlaków komunikacyjnych, strzegąc granicy pomiędzy południową Wielkopolską i Śląskiem. 15 lutego 1282 roku w Kępnie - prawdopodobnie właśnie na terenie grodu - zawarta została umowa, na mocy której książę pomorski Mściwoj II zapewnił młodemu księciu wielkopolskiemu, Przemysłowi II sukcesję Pomorza Gdańskiego po swojej śmierci.

Gozdów, woj. wielkopolskie, pow. kolski, gm. Kościelec - zamek królewski
Przed rokiem 1362 król Kazimierz III Wielki ufundował murowaną (ceglaną) warownię nad rzeką Wartą, w miejscu istniejącego wcześniej założenia (kamiennej wieży otoczonej drewnianą palisadą, wzniesionej prawdopodobnie przez Bolesława Pobożnego, Henryka III głogowskiego, Wacława II czeskiego, albo Władysława I Łokietka). Co ciekawe, zamek położony był w dość znacznej odległości od miasta Koła i stanowił odrębne założenie obronne. Szczyt świetności warowni przypadł na wiek XV i początek wieku XVI - gościł tu król Władysław II Jagiełło, Kazimierz IV Jagiellończyk, a także Zygmunt I Stary. W późniejszych latach warownia straciła na znaczeniu i już w czasie najazdu szwedzkiego w roku 1655 została opisana jako zniszczona: być może dokonali tego sami Szwedzi, ale nie wykluczone, iż najeźdźcy natrafili już na zaniedbany i uszkodzony obiekt. W wieku XVIII zamek służył jako siedziba zakonu bernardynów, jednak jego zły stan techniczny zmusił zakonników do opuszczenia go ok. 1768 roku. Następne lata przyniosły ostateczną degradację budynku: dokonano rozbiórki części murów, rabunkowo pozyskiwano budulec, a wylewająca Warta czyniła dalsze spustoszenia. Po II wojnie światowej warownię zabezpieczono w formie trwałej ruiny i w takim stanie pozostaje do dnia dzisiejszego. Zachowała się wieża główna, fragmenty bramy (strona wschodnia), ściana południowa oraz część ściany zachodniej. Obecnie ruina dawnego zamku kolskiego znajduje się w granicach administracyjnych wsi Gozdów graniczącej z Kołem.

Międzyrzecz, woj. lubuskie, miasto powiatowe - warownia książęca, następnie zamek królewski
Istnienie warownego grodu położonego w widłach rzek Obry i Paklicy już w wieku X potwierdza relacja kronikarza Thietmara z Merseburga, który wzmiankuje osadę Mezerici na początku wieku XI. Badania archeologiczne pozwoliły ustalić, iż osadnictwo słowiańskie na tym terenie miało swój początek już pomiędzy wiekiem VI a VIII. Gród międzyrzecki pozostawał jednym z ważniejszych punktów obronnych na zachodnich rubieżach państwa pierwszych Piastów. W roku 1138, po śmierci Bolesława III Krzywoustego, Międzyrzecz wszedł do dzielnicy zarządzanej przez Mieszka III (Starego). Piastowie wielkopolscy nie czynili zapewne większych nakładów na poprawę warunków obronnych grodu, skoro w roku 1234 Władysław Odonic nie zdołał obronić się przed najazdem oddziałów śląskich Henryka Brodatego i przekazał mu całą południową Wielkopolskę (po rzekę Wartę), w tym również Międzyrzecz. W rękach Piastów śląskich Międzyrzecz pozostawał przez krótki okres (od 1234 do ok. 1242/1243 i jeszcze 1246-47). W wieku XIII na terenie grodu międzyrzeckiego wzniesiono murowaną wieżę. Trudno jednak ustalić, czy miało to miejsce podczas rządów Piastów śląskich, czy już po roku 1247, kiedy to warownia międzyrzecka powróciła w ręce książąt z linii wielkopolskiej (Przemysła i Bolesława). Najważniejszy okres w dziejach zamku w Międzyrzeczu to połowa XIV wieku: wówczas to król Kazimierz III Wielki wzniósł zupełnie nową budowlę obronną. Nowe założenie miało kształt zbliżony do owalu i było zgodne z linią drewniano-ziemnych wałów poprzedniego grodu. Wjazd do zamku (wieża bramna) znajdował się od strony wschodniej. Główny dom mieszkalny zajmował prawdopodobnie zachodnią część zespołu warownego. W roku 1474 zamek został zdobyty przez stronników króla węgierskiego Macieja Korwina - starostę generalnego Śląska Stefana Zápolyę (późniejszego teścia króla Zygmunta I Starego) i księcia Fryderyka I legnickiego. Nie zawiodły jednak umocnienia warowni, tylko zawiódł czynnik ludzki. Jak donosi Jan Długosz, zamek niedbale był strzeżony, a najeźdźcy wdarli się do niego (i do miasta) w wyniku zdrady burgrabiego Sędziwoja. Wkrótce jednak wojska królewskie odbiły Międzyrzecz. W wyniku działań wojennych w toku konfliktu polsko-krzyżackiego z lat 1520-21, zamek znacząco ucierpiał. Został zajęty przez zaciężnych krzyżackich i następnie spalony. Warownię obudowano jeszcze w XVI wieku, przystosowując ją już do nowych warunków wojennych (rozwój artylerii): zbudowano dwie basteje po wschodniej stronie założenia. Miały one średnicę ok. 15 metrów, były wysokie na 9 metrów, a grubość murów dochodziła do 3,5 metra. Upadek warowni nastąpił już w wieku XVII i XVIII, kiedy podczas tzw. "wojen północnych" przestarzały obiekt dewastowały oddziały szwedzkie i rosyjskie. Późniejsze próby odbudowy założenia nie powiodły się. Obecnie obiekt stanowi tzw. "trwałą ruinę" i jest znakomitym przykładem gotycko-renesansowego ceglanego zamku nizinnego, chociaż należy podkreślić, iż zachowana wysokość zabudowy stanowi tylko ułamek pierwotnej wysokości.

Mrówki, woj. wielkopolskie, pow. koniński, gm. Wilczyn - grodzisko późnośredniowieczne
Gród założony został pod koniec XIII wieku. Fundator i późniejsi mieszkańcy założenia pozostają nieznani. Ulokowany został na stożkowatym kopcu o wysokości 7 metrów. Całość otoczona była fosą o szerokości ok. 2 metrów, zasilaną przez wodę z pobliskiego Jeziora Kownackiego. Szczyt kopca otaczała palisada. Główną budowlą była pięcioboczna wieża obronna. Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, iż na terenie grodu znajdowała się również kuźnia oraz co najmniej jeden budynek mieszkalny (odkryto piwniczkę). Gród był zamieszkiwany tylko do połowy XIV wieku i po tamtym okresie został opuszczony - być może uległ zniszczeniu w trakcie działań wojennych. Pamięć o średniowiecznym grodzie zatarła się w pamięci okolicznej ludności do tego stopnia, iż jeszcze do początku XX wieku utożsamiano kopiec z okresem napoleońskim. W 1973 roku na terenie grodziska utworzono skansen archeologiczny. Zrekonstruowano umocnienia (fosa, palisada, most i brama) oraz część zabudowy (wieża, chata, szałasy rybackie, drewniana kuźnia). W latach 2007-2009 obiekty zostały odnowione.

Lubiń, woj. wielkopolskie, pow. kościański, gm. Krzywiń - opactwo benedyktynów
Opactwo benedyktynów w Lubiniu ufundował Bolesław II Szczodry ok. roku 1077. Pierwsze założenie nie zostało nigdy ukończone - być może miało to związek z wygnaniem Bolesława z kraju w roku 1079. Druga fundacja opactwa miała miejsce w I poł. XII wieku, za czasów Bolesława III Krzywoustego. Fundatorem - według późniejszych źródeł - miał być palatyn tego księcia, Skarbimir z rodu Awdańców. Budowa zakończyła się w roku 1145 (zgodnie z informacją zawartą w Roczniku lubińskim, w tym właśnie poświęcono ołtarz dedykowany Najświętszej Maryi Pannie). Już w II poł. XII wieku kościół uległ rozbudowie: od strony zachodniej wzniesiono wieżę. Gdy w roku 1231 zmarł książę krakowski i wielkopolski Władysław III Laskonogi, miał zostać pochowany w kościele lubińskim (tak można wywnioskować z nekrologów lubińskich; tymczasem w kronice Jana Długosza wskazano także Racibórz jako domniemane miejsce pochówku księcia), w specjalnie zbudowanej w tym celu kaplicy.
W późniejszych okresach zabudowania klasztorne oraz kościół były wielokrotnie przebudowywane, na co wpływały nie tylko nowe trendy w architekturze, ale także zniszczenia spowodowane przez najazdy i pożary (lokalna tradycja znacznie zniszczenia przypisuje już Mongołom, którzy mieli najechać Lubiń w roku 1241). Obecny swój wygląd kompleks benedyktyński zawdzięcza głównie rozbudowie gotyckiej z wieku XV (ukształtowała się wówczas charakterystyczna wysoka wieża) oraz barokowej z przełomu XVII i XVIII wieku (niemal całość dekoracji wnętrza).

Ołobok, woj. wielkopolskie, pow. ostrowski, gm. Sieroszewice - dawne opactwo cysterek
Fundacja opactwa cysterek w Ołoboku nastąpiła w roku 1213 (w starszej literaturze historycznej pojawia się również rok 1211, jednak obecnie datacja taka została zarzucona). Jej inicjatorem był książę kalisko-przemęcki, Władysław Odonic Plwacz. Zakonnice przybyły ze śląskiej Trzebnicy i była to pierwsza żeńska placówka zakonu cysterskiego na terenie Wielkopolski. W tym też roku nastąpiła konsekracja pierwszego drewnianego kościoła. Obecnie obiekt nie służy już cysterkom. W 1837 roku konwent cysterek w Ołoboku został zlikwidowany przez władze pruskie i większość zabudowań klasztornych została rozebrana (w 1882 roku). Do dnia dzisiejszego przetrwał jedynie kościół. Jest to założenie późnogotyckie, częściowo zbarokizowane, pochodzące z przełomu XV i XVI wieku.

Marcinkowo Górne, woj. kujawsko-pomorskie, pow. żniński, gm. Gąsawa - miejsce śmierci księcia Leszka I Białego
Kronika Wielkopolska: Świętopełk zaniedbywał [okazywania] mu [Leszkowi] wiernej uległości i składania danin w należnym czasie. Leszko rozważywszy to i naradziwszy się z Henrykiem Brodatym, księciem Śląska, postanowił zwołać wielkorządców innych ziem swoich dla pokonania wspomnianego wielkorządcy Świętopełka i nakazał, aby w pewnym dniu zeszli się w Gąsawie, opodal Żnina - była to posiadłość ziemska klasztoru w Trzemesznie - dla omówienia z nim spraw dotyczących pomyślności państwa; chciał też odzyskać gród Nakło, który podlegał władzy księcia Władysława Odowica. Świętopełk przybywszy tam ośmielił się wypowiedzieć wojnę panu swemu, księciu Leszkowi. Gdy książę Leszko uchylił się od tej wojny uciekając do wsi Marcinkowo, zdrajca Świętopełk podle zamordował go podczas ucieczki. Potem Świętopełk, najpodlejszy zdrajca, przywłaszczył sobie księstwo na Pomorzu. Działo się to 23 albo 24 listopada 1227 roku.
Obecnie w pobliżu miejsca, w którym miał zostać zamordowany książę Leszek I Biały znajduje się pomnik z roku 1973. Pierwszy pomnik ku czci księcia wystawiono w Marcinkowie Górnym w 700. rocznicę jego śmierci (w roku 1927), lecz został on zniszczony przez Niemców w 1940 roku.
W miejscu śmierci Leszka Białego - oddalonym o ok. 1 km od konnego pomnika - znajduje się pamiątkowy obelisk.