Oleśnica | Bierutów | Trzebnica | Milicz | Stronia

Oleśnica, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych Oleśnica pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie księcia Henryka I Brodatego z roku 1230 (w dokumencie wspomniany jest proboszcz oleśnicki Tomasz). Książę Henryk III Biały dokonuje w roku 1255 lokacji miasta na prawie średzkim. Miasto początkowo pozostawało w granicach księstwa śląskiego (wrocławskiego), jednak już w roku 1294 zostało włączone do księstwa głogowskiego. Odrębne władztwo piastowskie - księstwo oleśnickie - powstało pomiędzy rokiem 1312 i 1313, a pierwszym jego władcą był Bolesław, syn Henryka III głogowskiego. Po bezdzietnej śmierci tego władcy, Oleśnicę przejął jego brat Konrad, który zapoczątkował linię książąt oleśnickich. Aż do roku 1492, kiedy zmarł książę Konrad X Biały Młodszy, miasto pozostawało w rękach książąt piastowskich.
Najważniejszym zabytkiem związanym z okresem władania Piastów jest zamek. W źródłach pojawia się on po raz pierwszy w roku 1292 w dokumencie księcia wrocławskiego i legnickiego Henryka V Brzuchatego. Ówczesne założenie było niemal całkowicie drewniane, za wyjątkiem ceglanej wieży i być może budynku mieszkalnego. Przebudowy drewnianego grodu obronnego w murowany zamek dokonał książę Konrad I po roku 1323, kiedy to Oleśnica stała się jego główną rezydencją. Pierwotne założenie zbudowano na planie nieregularnego czworoboku z narożną wieżą o wysokości ok. 20 metrów. Całość otoczona była murem oraz fosą wypełnioną wodą. Obecny kształt rezydencja książęca zawdzięcza głównie renesansowym przebudowom finansowanym przez ród Podiebradów. Aktualnie część zamku udostępniona jest do zwiedzania, a w pozostałej części siedzibę ma miejscowa komenda OHP.
Kolejnym ważnym obiektem "pamiętającym" piastowskich książąt Oleśnicy jest prawosławna cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny - dawny kościół Św. Jerzego i Najświętszej Marii Panny, powstały z połączenia dwóch przylegających do siebie świątyń (połączenia poprzez wyburzenie ścian dokonano w roku 1505): kościoła augustianów zbudowanego ok. 1307 roku i kościoła benedyktynów słowiańskich ufundowanego w roku 1380 przez księcia oleśnickiego Konrada II.

Bierutów, woj. dolnośląskie, pow. oleśnicki
Najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca Bierutowa pochodzi z roku 1214 i wymienia osadę targową z kościołem. Początkowo osada nosiła nazwę Lignica. Lokacja miasta (pod nazwą Fürstenwald) na prawie frankońskim miała miejsce w roku 1266. Przywilej lokacyjny wydał książę wrocławski Henryk III Biały. Miasto początkowo pozostawało w granicach księstwa śląskiego (wrocławskiego), jednak już w roku 1294 zostało włączone do księstwa głogowskiego. Gdy powstało odrębne władztwo piastowskie - księstwo oleśnickie - (pomiędzy rokiem 1312 i 1313), Bierutów stał się jednym z ważniejszych miast wchodzących w jego skład. Aż do roku 1492, kiedy zmarł ostatni książę oleśnicki, Konrad X Biały Młodszy, miasto pozostawało w rękach książąt piastowskich.
Do najważniejszych zabytków w mieście należy zaliczyć pozostałości zamku. Trudno ustalić osobę fundatora tego założenia, gdyż wzmiankowane było po raz pierwszy dopiero w roku 1323 roku. W późniejszych latach obiekt wielokrotnie przebudowywany (w stylu renesansowym, następnie barokowym). Wielokrotnie też niszczony przez pożary. Najstarszym zachowanym fragmentem wieża, pierwotnie gotycka, następnie podwyższona, przebudowana i otynkowana.

Trzebnica, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych Trzebnica (jako Trebnica) pojawiła się po raz pierwszy w bulli papieża Innocentego II z 1136 roku. W roku 1250 miasto otrzymało przywilej lokacyjny (prawo średzkie) z rąk księcia wrocławskiego Henryka III Białego. Początkowo w granicach księstwa śląskiego (wrocławskiego), lecz już w roku 1290 Henryk V Brzuchaty przekazuje szereg swoich włości (w tym Trzebnicę) na rzecz Henryka III głogowskiego, w zamian za jego rezygnację z praw do Wrocławia. W wyniku podziału władztwa pomiędzy synami Henryka III, Trzebnica ostatecznie weszła w skład księstwa oleśnickiego. W roku 1492, po śmierci ostatniego piastowskiego księcia oleśnickiego, Konrada X Białego Młodszego, Trzebnica została włączona do Korony Czeskiej.
Najważniejszym zabytkiem nierozłącznie związanym z Piastami jest dawne opactwo cysterek. Fundacja nastąpiła w roku 1202. Jej inicjatorem był książę śląski, Henryk I Brodaty, działający pod wpływem swej małżonki Jadwigi. Niemal od początku istnienia klasztor trzebnicki stał się ważnym ośrodkiem kultu religijnego na Śląsku. Już w roku 1212 do klasztoru wstąpiła księżniczka Gertruda, córka Henryka i Jadwigi. Od 1229 roku Gertruda występuje w źródłach jako opatka tego klasztoru. Trzebnica stała się również piastowską nekropolią: pochowano tu m.in. księcia-fundatora Henryka Brodatego, a także przedstawicieli oleśnickiej linii piastowskiej (w romańskiej krypcie Św. Bartłomieja zachowała się płyta nagrobna księcia Konrada II oleśnicko-kozielskiego). Po roku 1267, kiedy to kanonizowano księżną Jadwigę, klasztor trzebnicki stał się również celem pielgrzymek do grobowca świętej. Obecny wygląd kościół i zabudowania klasztorne (użytkowanych obecnie przez zakon boromeuszek) zawdzięcza szeregowi przebudów w stylu barokowym, realizowanym w dwóch etapach w latach 1680-1685 i następnie 1730-1760.
Kolejny zabytkiem w mieście związanym z jego piastowską przeszłością jest grodzisko. Historia tego obiektu nie jest w pełni zbadana. Obiekt powstał w końcu wieku XIII, zapewne z inicjatywy księcia Henryka III głogowskiego. W grodzie siedzibę miał książęcy kasztelan, którego jednym z podstawowych zadań była troska o mennicę (miała ona wybijać m.in. głogowskie kwartniki). W roku 1332 do Trzebnicy, do grobu Św. Jadwigi przybył król Władysław Łokietek i gościł w tutejszej warowni. W roku 1432 obiekt została zniszczony podczas najazdu husyckiego i po tym czasie już nie został odbudowany. Obecnie to bardzo czytelny kopiec pośród osiedla mieszkaniowego.

Milicz, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych Milicz pojawiła się po raz pierwszy w bulli papieża Innocentego II z 1136 roku. W roku 1154 w przywileju papieża Hadriana IV wymieniony został jako jedna z posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Ważnym wydarzeniem z historii miasta jest tzw. ugoda milicka z roku 1282: książę Mściwoj II pomorski zawarł porozumienie z Zakonem Krzyżackim i przekazał ziemię gniewską i szeregu posiadłości na terenie Żuław, w zamian za odstąpienie od roszczeń wobec ziemi białogardzkiej, oraz posiadłości w ziemi nowskiej, świeckiej i tymawskiej. Brak jednak pewności czy wydarzenie to miało miejsce na zamku, czy w dawnym grodzie nad Baryczą. Nie są znane również szczegóły dawnych relacji właścicielskich na tym terenie: wiadomo, iż początkowo istniała tu swoista dwuwładza księcia i biskupstwa wrocławskiego. Początkowo w granicach księstwa śląskiego (wrocławskiego), lecz już w roku 1290 Henryk V Brzuchaty przekazuje szereg swoich włości (w tym Milicz) na rzecz Henryka III głogowskiego, w zamian za jego rezygnację z praw do Wrocławia. W wyniku podziału władztwa pomiędzy synami Henryka III, Milicz ostatecznie wszedł w skład księstwa oleśnickiego. W roku 1492, po śmierci ostatniego piastowskiego księcia oleśnickiego, Konrada X Białego Młodszego, został włączony do Korony Czeskiej.
Najstarszym obiektem związanym z piastowską historią miasta jest grodzisko nad rzeką Baryczą zwane obecnie Chmielnik. Warownia funkcjonowała od X do XIV wieku. Badania archeologiczne potwierdziły obecność umocnień drewniano-ziemnych datowanych na czas po 960 roku - możliwe, iż fundatorami założenia byli jeszcze Przemyślidzi czescy, bądź umacniający się na Śląsku Piastowie (po roku 990). W późniejszych latach gród był siedzibą książęcego kasztelana. Od wieku XII obiekt miał kształtu owalu o wymiarach ok. 130x110 metrów, jednak pierwotne X-wieczne założenie było nieco mniejsze. Jak ustalili archeolodzy, na terenie grodu funkcjonował co najmniej jeden budynek kamienny, a pozostała zabudowa wewnętrzna była drewniana. Tuż obok warowni znajdowało się cmentarzysko szkieletowe użytkowane od XII do XIV wieku.
Kolejnym zabytkiem świadczącym o książęcej historii Milicza jest ruina tzw. zamku kasztelańskiego. Powstał on pod koniec XIII wieku, lecz jego fundator pozostaje nieznany: być może był to jeden z biskupów wrocławskich albo książę Henryk III głogowski. Początkowe losy obiektu są słabo oświetlone przez źródła. W roku 1319 zamek został wykupiony z rąk książęcych przez biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna. Wkrótce jednak (1358) warownia milicka ponownie przeszła pod panowanie Piastów - odkupił ją książę Konrad I oleśnicki.
Pierwotny XIII-wieczny obiekt składał się z murowanego budynku mieszkalnego (wyposażonego w toalety!) ulokowanego na niewielkim wzniesieniu. Założenie otoczono drewnianą palisadą i fosą wypełnioną wodą. Wjazd do obiektu usytuowano od strony wschodniej. Znacząca przebudowa nastąpiła z inicjatywy księcia Konrada I oleśnickiego. Całe założenie obwiedziono murem oraz wzniesiona została wieża bramna. W 1432 roku zamek zniszczony został przez husytów. Kolejne rozbudowy założenia miały miejsce w wieku XVI (nowa baszta) oraz XVII (nowy budynek mieszkalny) z inicjatywy jego prywatnych właścicieli. W roku 1797 obiekt spłonął i po tym czasie został częściowo odbudowany jako neogotycka romantyczna ruina. Obecnie obiekt jest w bardzo złym stanie technicznym i niedostępny dla zwiedzających.

Stronia, woj. dolnośląskie, pow. oleśnicki, gm. Bierutów - kościół Nawiedzenia NMP
Kościół murowany w Stroni powstał w II połowie XIII wieku. Nieznany jest fundator obiektu. Pierwotnie założenie było późnoromańską rotundą, zbudowaną z granitowych głazów, składającą się z nawy (średnica wew. 9,6 m) oraz prezbiterium (średnica wew. 5,6 m). W późniejszych wiekach dobudowano ceglaną zakrystię wraz z wieżą oraz kostnicę, znajdującą się przy prezbiterium. Wewnątrz kościoła znajduje się zabytkowa chrzcielnica z 1517 roku oraz barokowy fryz ze stiuku powstały w połowie XVII wieku (ok. 1660 roku).