Babice | Borucin | Ducové | Grodzisko k. Skały | Kałdus | Konopnica | Libiąż | Olkusz | Piekary k. Tyńca | Podzamcze | Smardzowice | Sosnowiec | Sułoszowa | Zakrzów

Babice, woj. małopolskie, pow. chrzanowski - szwedzkie (?) szańce
W odległości ok. 400 metrów na północny wschód od zamku "Lipowiec", w pobliżu szczytu wzniesienia, zlokalizowany jest obiekt ziemny obejmujący podwójne obwałowania rozdzielone suchą fosą. Założenie ma kształt zbliżony do prostokąta, a jego powierzchnia wynosi nieco ponad 4000 m². W związku z brakiem stosownych badań obiektu, jego datowanie oparte jest wyłącznie na domysłach. Specyficzny kształt (czworobok) sugeruje, iż jest to pozostałość warowni z czasów nowożytnych, zapewne usypana przez wojska szwedzkie, które przebywały w tym terenie od jesieni roku 1655. Część lokalnych historyków wskazuje, iż szwedzki garnizon miał ochraniać Paula Würtza, okupacyjnego gubernatora Krakowa w latach 1655-57 i w tym właśnie czasie szańce pełniły swoją funkcję militarną, by następnie zostać opuszczone.

Borucin, woj. śląskie, pow. raciborski, gm. Krzanowice - grodzisko średniowieczne
Obiekt położony na polach pomiędzy dzisiejszym Boruciniem, Bojanowem, Bieńkowicami i Bolesławem, w dolinie Psiny (Cyny), funkcjonował pomiędzy XIII a XIV wiekiem. Warownia (znajdująca się po czeskiej stronie granicy) pełniła rolę strażnicy granicznej pomiędzy piastowskim księstwem raciborskim a księstwem opawskim rządzonym przez boczną linię dynastii Przemyślidów. Założenie składało się z kopca, na którym wzniesiono drewniano-murowaną wieżę. Majdan grodu otoczony był wałem oraz fosą wypełnioną wodą z pobliskiej rzeki. Warownia wkrótce jednak miała zostać opuszczona. Dokument księcia Kazimierza II cieszyńskiego z roku 1518 wspomina o opuszczonym przez mieszkańców grodzie Fulnow leżącym w pobliżu Krzanowic - prawdopodobnie jest to właśnie niniejsza warownia. Obecnie grodzisko jest już zupełnie nieczytelne w terenie: wał i fosa zostały niemal całkowicie zniwelowane przez działalność rolniczą. Kształt dawnego grodu można jeszcze rozpoznać na fotografiach lotniczych i to tylko podczas korzystnych warunków oświetleniowych i wegetacyjnych.

Ducové, Trnavský kraj, okres Piešťany - grodzisko wczesnośredniowieczne
W II połowie IX wieku, na wzgórzu Kostolec (w lokalizacji zamieszkiwanej już od epoki brązu) wzniesiono jedną z osad Państwa Wielkomorawskiego. Stanowiła one większe centrum administracyjne, na co wskazuje fakt zbudowania w tym miejscu kamiennego kościoła (rotundy), który użytkowany był aż do wieku XII (w późniejszych latach już tylko jako kaplica cmentarna). Sam gród został zniszczony w wyniku najazdów węgierskich (był to również powód upadku całego Państwa Wielkomorawskiego) w I połowie wieku X.
Zgodnie z dość odosobnioną (i krytykowaną w literaturze) tezą prof. Przemysława Urbańczyka, pierwsi władcy piastowscy, budowniczowie państwa, przodkowie Mieszka I, pochodzić mieli właśnie z Państwa Wielkomorawskiego. Być może byli nawet potomkami tamtejszych książąt z rodu Mojmirowiców. Teza jest ryzykowna i oparta na poszlakach (np. znaczącemu imieniu Świętopełka, które Mieszko I nadał jednemu ze swoich synów) i domysłach. Pozostaje ona w sprzeczności z relacją Galla Anonima o rodzimym pochodzeniu dynastii, a np. imię Świętopełka pojawia się również na Rusi Kijowskiej (zięć Bolesława Chrobrego), która z Państwem Wielkomorawskim nie miała wiele wspólnego. Niezależnie od powyższego, mogły istnieć jakieś rodzinne koneksje (powiązania małżeńskie?) pomiędzy przodkami pierwszych książąt piastowskich, a mieszkańcami Wielkich Moraw, a być może nawet mieszkańcami grodu Ducové...
Obecnie wygląd grodziska obejmuje szereg pozostałości z różnych okresów osadnictwa. Są wały z epoki brązu, relikty wielkomorawskiej rotundy, a także fragmenty odtworzonej palisady.

Grodzisko, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Skała - grodzisko średniowieczne
Zgodnie z informacją podaną przez Jana Długosza, w roku 1228 książę zaś Śląska Henryk wybudował dwie nowe warownie, jedną w pobliżu miasta Skały na wzgórzu, które opływa rzeka Prądnik, drugą w Międzyborzu i umieściwszy [tam] silną załogę żołnierzy, spodziewał się zająć całą dzielnicę krakowską.
Pierwotnie uznawano bez wątpliwości, iż obiektem w pobliżu miasta Skały było właśnie Grodzisko. Trudności w dokładnym ustaleniu historii założenia z I połowy XIII wieku wynikają z późniejszej jego intensywnej eksploatacji. Czytelne obwałowania grodu mogły pochodzić zarówno z czasów księcia Henryka I Brodatego, jak również być efektem inwestycji zakonu klarysek, bowiem w roku 1257 książę Bolesław V Wstydliwy zezwolił zakonnicom na przeniesie swojej siedziby z Zawichostu do Skały i wzniesienie tam silnego zamku (co może oznaczać, iż fundacja miała obejmować tereny niezagospodarowane). Inna prawdopodobna lokalizacja warowni Henryka I Brodatego to gród na wzgórzu Kocica w Sułoszowej. Należy zauważyć, iż dystans pomiędzy Skałą i Sułoszową jest stosunkowo duży (ok. 8 km), co może stanowić pewną przeszkodę, by tamto grodzisko opisywać jako warownię w pobliżu miasta Skały.
Obecnie na terenie dawnego założenia obronnego w Grodzisku znajdują się m.in. kościół Wniebowzięcia NMP (pierwotnie romański – fundacja księżnej Salomei) i budynek tzw. pustelni bł. Salomei (obiekt XVII-wieczny, ale wzniesiony w miejscu założenia XIII-wiecznego), w którym w latach 1262-68 przebywała księżna Salomea, córka Leszka I Białego. Obecny układ założenia powstał w końcu XVII wieku. Pozostałości obwałowań dawnego grodu znajdują się w zachodniej części wzgórza.

Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, pow. chełmiński, gm. Chełmno - grodzisko wczesnośredniowieczne na Górze Św. Wawrzyńca
Gród w Kałdusie powstał w VII-VIII wieku, w miejscu zasiedlonym już w starożytności przez ludność kultury łużyckiej. O jego szczególnym znaczeniu strategicznym i politycznym decydowało dogodne położenie na skrzyżowaniu dwóch głównych szlaków handlowych: nadwiślańskiego i rusko-bałtyckiego (z pominięciem kraju Prusów). W I połowie XI wieku funkcjonował tu ośrodek władzy politycznej Bolesława I Chrobrego i Mieszka II składający się z grodu z wałem obronnym, osady podgrodowej, osady wiejskiej oraz cmentarzyska. W tych czasach rozpoczęto budowę trzynawowego kościoła z trzema absydami, którego technika konstrukcji fundamentów była zbliżona do kościoła z Ostrowa Lednickiego, natomiast technika wznoszenia murów najbliższa jest kościołowi z Giecza. Kościół powstał w miejscu wcześniejszego kamiennego stosu ofiarnego - miejsca kultu pogańskiego. Świątyni ostatecznie nie ukończono, wzniesiono mury do wysokości około 1 metra, po czym budowy zaniechano. Prawdopodobną przyczyną tego stanu rzeczy były rozruchy ludowe pomiędzy 1034 a 1038 (tzw. reakcja pogańska). W późniejszych latach gród bardzo utracił na znaczeniu, głównie wobec osłabienia władzy książęcej, a także dużego zagrożenia pruskiego. W latach 20. XIII wieku obiekt został zniszczony wskutek jednego z najazdów Prusów. Krzyżacy, którzy objęli ziemi chełmińską wkrótce po tych wydarzeniach, wznieśli na terenie grodu niewielką strażnicę, jednak w związku z częstymi atakami ze strony Prusów, już wkrótce miejsce to opuszczono, a miasto (Chełmno) ulokowano kilka kilometrów na północ.

Konopnica, woj. łódzkie, pow. wieluński - grodzisko średniowieczne
Grodzisko, noszące lokalną nazwę "Zamczysko", zlokalizowano na skraju skarpy wysoczyzny prawego brzegu rzeki Warty. Od strony południowej obiekt sąsiaduje z podgrodziem zwanym "Mieścisko". "Zamczysko" powstało w wyniku odcięcia krawędzi nadrzecznej wysoczyzny dwoma równoległymi, odcinkowymi fosami łączącymi po łuku dwa naturalne jary. Ziemię z wykopanych fos wykorzystano do nadsypania centalnego kopca (do wysokości ok. 13 metrów; obecnie kopiec jest niższy i osiąga ok. 8 metrów). Obiekt powstał na przełomie XIII i XIV wieku z inicjatywy prywatnych właścicieli Konopnicy. Osoba fundatora pozostaje nieznana. Na podstawie badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 50. XX wieku ustalono, iż gród wykorzystywany był jeszcze do przełomu XVI i XVII wieku, gdyż na ten okres wydatowano artefakty odnaleziono w fosie. Obecnie grodzisko w Konopnicy zajmuje ok. 0,6 ha powierzchni i w znacznym stopniu porośnięte jest drzewami i krzewami, co zmniejsza jego czytelność w terenie, zarówno z poziomu gruntu, jak i z lotu ptaka.

Libiąż, woj. małopolskie, pow. chrzanowski - domniemane grodzisko średniowieczne
Jak poinformował Adam Honory Kirkor - XIX-wieczny prekursor nowoczesnej archeologii, w zachodniej części naturalnego wzniesienia o nazwie Grodzisko (wysokość: 313 m n.p.m.) w Libiążu Wielkim odkrył ślady obronnego wału stwierdzając, iż był tutaj punkt obrony terytorialnej. Badania przeprowadzone na początku lat 60. XX wieku nie potwierdziły tych informacji, jednak były to wyłącznie prace powierzchniowe, a obiekt do dziś nie doczekał się stosownych badań wykopaliskowych. Z uwagi jednak na działalność człowieka (m.in. wybieranie kamienia) wydaje się, iż poznanie historii ewentualnego założenia byłoby utrudnione, a może nawet niemożliwe.
Badacze wskazują, iż w okresie wczesnego średniowiecza na zachód od regionu krakowskiego rozciągał się teren słabo zaludniony, który najprawdopodobniej stanowił pierwotny obszar międzyplemienny, rozdzielający siedziby Wiślan od Opolan. Mogłoby to sugerować, iż ewentualna osada obronna na terenie Libiąża posiada metrykę późniejszą (era feudalna). Prawdopodobnie był to okres XII–XIII wieku i obiekt ten stanowił punkt obrony terytorialnej oraz miejsce schronienia lokalnej ludności w przypadku zagrożenia. Z uwagi na wspomniany już wyżej brak stosownych badań wykopaliskowych, należy tę teorię traktować wyłącznie jako domysł.

Olkusz, woj. małopolskie, miasto powiatowe - grodzisko wczesnośredniowieczne
Po raz pierwszy Olkusz pojawia się w źródłach dopiero w roku 1257, kiedy to książę Bolesław V Wstydliwy, przenosząc klasztor klarysek z Zawichostu do Skały, obiecał wypłacać na jego utrzymanie rocznie dwie grzywny złota z dochodów za ołów olkuski. Wiadomo z pewnością, iż gród był znacznie starszy niż książęcy dokument (eksploatacja złóż kruszców miała miejsce już w czasach starożytnych). Według podań, nieopodal (Starego) Olkusza swój obóz ulokował Ibrahim ibn Jakub, podróżnik i handlarz, który pozostawił potomnym opis państwa Mieszka I. Wobec faktu, iż nie prowadzono na terenie grodziska szczegółowych badań archeologicznych trudno ustalić jego dokładny wiek - wiadomo, iż istniało w okresie od XI do XIII wieku. W źródłach nie pojawia się informacja o fundatorze grodu. Zapewne był to któryś z książąt zasiadających w pobliskim Krakowie. Cała zabudowa grodziska była drewniana, co przyczyniło się do jego upadku - w I połowie wieku XIV spłonął (być może podczas walk Władysława Łokietka z Czechami w latach 1305-6) i nie został już odbudowany - nowe miasto wniesiono w pewnej odległości od dotychczasowego grodu. Do dzisiejszych czasów obiekt przetrwał w postaci dobrze zarysowanych w terenie obwałowań. Na szczycie znajdują się fundamenty gotyckiego kościółka Św. Jana Chrzciciela, jednak wobec braku źródeł nie można ustalić czy był to kościół grodowy, który powstał w czasach, gdy warownia była użytkowana, czy został wzniesiony już po zniszczeniu grodu.

Piekary, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Liszki - gród książęcy
Początki warowni na skale nieopodal klasztoru benedyktynów w Tyńcu (niemalże po drugiej stronie Wisły) łączy się z osobą księcia Konrada I mazowieckiego, który w roku 1246 prowadził kampanię wojenną na terenie Małopolski, pragnąc zdobyć Kraków. Zwyciężył wówczas nad wojskami Bolesława V Wstydliwego w bitwie pod Zaryszowem i umocnił się w ziemi krakowskiej. Jak podaje kronikarz Jan Długosz, Konrad najpierw zdobywa gród położony naprzeciw zamku i miasta Krakowa tam, gdzie Rudawa wpada do Wisły oraz drugi na brzegu [Wisły] w pobliżu klasztoru tynieckiego. Te dwa zamki obsadza załogą ze swoich żołnierzy. Pomimo takiego brzmienia kroniki (tj. opisującej zajęcie przez Konrada istniejącego już zamku), dzięki przeprowadzonym w latach 30. XX wieku badaniom archeologicznym, ustalono, iż to właśnie założenie z połowy XIII wieku było pierwotne. Wkrótce (jeszcze w roku 1246) Konrad utracił swoje przyczółki w ziemi krakowskiej (Długosz: ale kiedy Konrad z okolic Krakowa odszedł na Mazowsze, książę krakowski Bolesław Wstydliwy ze swymi rycerzami oblega i zdobywa zamek na skale tynieckiej. Drugi zaś wzniesiony w widłach rzeki Wisły i Rudawy przejmuje przez poddanie się, dlatego że rycerze, którzy stanowili jego załogę, obawiali się, by nie dostali się żywcem w ręce księcia Bolesława, podobnie jak ci ze skały tynieckiej).
W czasach Konrada I mazowieckiego, warownię chronić miały dwa rowy wykopane poniżej wzgórza i dwa rzędy płotów. W II połowie XIII wieku - być może z polecenia księcia Bolesława V Wstydliwego - wykopano trzeci rów i usypano ziemny wał wzdłuż fosy, a także wzniesiono drewnianą wieżę (na kamiennym fundamencie). Wkrótce jednak drewnianą zabudowę strawił pożar. Na przełomie XIII i XIV wieku miała miejsce próba odbudowy warowni, jednak roboty budowlane nie zostały zakończone. Nie są znane dalsze losy obiektu, wobec całkowitego milczenia źródeł. Obecnie pozostały jedynie dość czytelne zarysy obwałowań i drobne relikty fundamentów wieży, na szczycie wapiennego wzniesienia zwanego 'Skałą Kozierówką', 'Fudalową Skałą' albo 'Gołąbcem'.

Podzamcze, woj. śląskie, pow. zawierciański, gm. Ogrodzieniec - gród książęcy i królewski
Umocniony (drewniano-kamienno-ziemny) gród książęcy (królewski) powstał na przełomie XIII i XIV wieku, w miejscu istniejącej wcześniej osady o bardzo starym rodowodzie. Wzgórze zasiedlone było już bowiem w epoce neolitu (5 tys. lat p.n.e.), następnie przez ludność tzw. kultury łużyckiej, germańskich Wandalów (IV-V w.) i ostatecznie Słowian (od ok. VIII w.). W okresie piastowskim wzniesiono umocnienia na szczycie wzniesienia, które - uzupełniając naturalne ściany tworzone przez ostańce skalne - miały postać wału o konstrukcji kamienno-drewniano-glinianej, częściowo zaś postać muru kamiennego. Odkryto tu także ślady dużego obiektu o konstrukcji drewnianej. Wiadomo, iż całość została zniszczona przez pożar w I połowie XIV wieku, prawdopodobnie podczas walk Władysława Łokietka z Wacławem II czeskim (najmłodsze odnalezione przez archeologów monety pochodzą właśnie z tego okresu). Obecny kształt umocnień jest wynikiem rekonstrukcji z roku 2008 i w dość dużym stopniu odbiega od realiów średniowiecznych.

Smardzowice, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Skała - grodzisko średniowieczne
Gdy w roku 1231 zmarł książę Władysław Laskonogi, władzę w Krakowie objął książę Śląska, Henryk Brodaty. Konrad mazowiecki, który liczył na wawelski tron, nie mogąc pogodzić się z nowym stanem faktycznym, podjął jesienią tego roku wyprawę na ziemię krakowską. Plan zakładał zdobycie w pierwszej kolejności Skały, która byłaby dogodną bazą do ataku na Kraków. Konrad nakazał budowę grodu w Smardzowicach (w źródłach występuje pod nazwą castrum Wisegrod), w celu odcięcia Skały od Krakowa. Wyprawa nie powiodła się - nie udało się zająć dobrze bronionej Skały. Wkrótce także castrum Wisegrod został opuszczony przez rycerzy mazowieckich. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 70. XX wieku dowiodły, iż zabudowa grodu była w całości drewniana. Odnaleziono również ślady zasiedlenia grodu w wieku XIV - niektórzy badacze wiążą to z faktem ukrywania się Władysława Łokietka w Dolinie Prądnika. Obecnie na Wzgórzu Okopy czytelne są obwałowania dawnej warowni Konrada mazowieckiego; nie zachowała się natomiast (na powierzchni) substancja drewniana grodu.

Sosnowiec, woj. śląskie, miasto powiatowe - grodzisko wczesnośredniowieczne
Gródek stożkowy na terenie Zagórza (obecnie północna dzielnica Sosnowca) określany był do niedawna jako późnośredniowieczne (XIV/XV wiek) rycerskie założenie obronne. Wobec wyników przeprowadzonych w ostatnich latach (2011) badań archeologicznych, należy jednak przyjąć, iż gród istniał już w wieku XI/XII. Wzniesiono go na planie zbliżonym do koła o średnicy ok. 25 metrów. Majdan otaczała pokaźnych rozmiarów fosa (ponad 8 m szerokości), wypełniona wodą z pobliskiego Potoku Zagórskiego. W wieku XIV wzniesiono na szczycie kopca drewnianą wieżę mieszkalno-obronną, prawdopodobnie 2- lub 3-kondygnacyjną. Nie są znane szczegółowe losy założenia (ani tym bardziej osoba jego fundatora) - wiadomo, iż pierwotnie stanowiło ono część większego kompleksu gospodarczego (od strony północnej do grodu przylegała wczesnośredniowieczna osada hutnicza). Badania archeologiczne potwierdziły, iż warownia użytkowana była jeszcze w połowie wieku XV (odnaleziono denar koronny króla Władysława III Warneńczyka), by w latach późniejszych zatracić swój obronny charakter.
Obecne pozostałości grodu w Zagórzu to foremny kopiec i relikty fosy, które jednak w okresie letnim (bujna roślinność) są słabo czytelne w terenie.

Sułoszowa, woj. małopolskie, pow. krakowski - grodzisko średniowieczne
Zgodnie z informacją podaną przez Jana Długosza, w roku 1228 książę zaś Śląska Henryk wybudował dwie nowe warownie, jedną w pobliżu miasta Skały na wzgórzu, które opływa rzeka Prądnik, drugą w Międzyborzu i umieściwszy [tam] silną załogę żołnierzy, spodziewał się zająć całą dzielnicę krakowską.
Pierwotnie uznawano bez wątpliwości, iż obiektem w pobliżu miasta Skały było Grodzisko. Z uwagi jednak na brzmienie dokumentu księcia Bolesława V Wstydliwego, który w roku 1257 zezwolił klaryskom na przeniesie swojej siedziby z Zawichostu do Skały i wzniesienie tam silnego zamku, można wywnioskować, iż tamtejsza fundacja miała obejmować tereny do tej pory jeszcze niezagospodarowane. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 90. XX potwierdziły funkcjonowanie średniowiecznego grodu na wzgórzu 'Kocica' w bliskim sąsiedztwie zamku w Pieskowej Skale. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż to właśnie tej gród pełnił rolę warowni księcia Henryka I Brodatego. Należy jednak zauważyć, iż dystans pomiędzy Skałą i Sułoszową jest stosunkowo duży (ok. 8 km), co może stanowić pewną przeszkodę, by grodzisko opisywać jako warownię w pobliżu miasta Skały.
Do czasów obecnych na szczycie wzgórza 'Kocica' zachowały się fragmenty obwałowań, niszczonych i niwelowanych, niestety, poprzez działalność rolniczą.

Zakrzów, woj. małopolskie, pow. wadowicki, gm. Stryszów - grodzisko późnośredniowieczne
W bliskim sąsiedztwie zamku Barwałd znajduje się mniejszy i dużo skromniej obwałowany obiekt warowny. To tzw. grodzisko "Bugaj". Obiekt nieznany jest źródłom z epoki, a jego inwentaryzację wykonano dopiero w roku 1957. Według starszych opracowań, grodzisko miało rzekomo stanowić jedną z siedzib słowiańskiego plemienia Wiślan. Obecnie jednak, po przeprowadzonych w roku 2015 badaniach archeologicznych, obiekt datowany jest na okres późnego średniowiecza (wiek XV). Istnieją obecnie 3 teorie dotyczące tego miejsca:
1) obiekt stanowił wysunięty punkt obronny pobliskiej warowni Barwałd;
2) założenie powstało po zniszczeniu Barwałdu (1477);
3) Są to pozostałości umocnionego obozu wojsk Jakuba z Dębna, który oblegał Barwałd w roku 1477.
Kres istnienia średniowiecznego założenia przyniósł pożar. W późniejszych latach (XVII-XVIII w.) znów było ono wykorzystywane - odnaleziono fragmenty kafli piecowych, co oznacza, iż znajdował się tu ogrzewany budynek. Obecnie nie ma widocznych śladów jakichkolwiek zabudowań, natomiast obwałowania, chociaż niewysokie, są czytelne w terenie.