Babice | Bodzentyn | Człuchów | Drzewica | Gdańsk | Gniew | Golub-Dobrzyń | Kielce | Kwidzyn | Łagów | Malbork | Raciążek | Radzyń Chełmiński | Sławków | Uniejów

Babice, woj. małopolskie, pow. chrzanowski - zamek biskupów krakowskich
Zamek kamienny został zbudowany pod koniec XIII wieku przez biskupa krakowskiego Jana Muskatę w miejscu drewnianych umocnień z połowy XIII wieku (możliwe jednak, iż już pierwotnie wieża była murowana). Prawdopodobnie w tym miejscu już w okresie wczesnego średniowiecza istniało grodzisko, a następnie warownia stronników Konrada I mazowieckiego. Po zdobyciu założenia przez wojska wierne Bolesławowi V Wstydliwemu, książę przekazał te ziemie biskupowi krakowskiemu, Janowi Prandocie. W roku 1430 biskup Zbigniew Oleśnicki nakazał przebudowę zamku: z niepozornej strażnicy stał się silnym gotyckim zamkiem zbudowanym na planie wieloboku, otoczonym wysokimi murami i fosą. Wieża została podwyższona, a zamek przystosowano do użycia broni palnej. Upadek i degradacja zamku nastąpiły w wieku XVII: w sierpniu 1629 roku wybuchł pożar, który strawił większość elementów drewnianych na przedzamczu, a latem roku 1657 kolejny pożar wznieciły wycofujące się z zamku oddziały szwedzkie (okupujące Lipowiec od roku 1655). W latach późniejszych podejmowano próby odnowienia zamku (w stylu barokowym), jednakże prace remontowe miały bardzo ograniczony zakres. 17 sierpnia 1683 roku na zamku gościł król Jan III Sobieski, który zatrzymał się tutaj na odpoczynek w drodze na Wiedeń.

Bodzentyn, woj. świętokrzyskie, pow. kielecki - zamek biskupów krakowskich
Murowany zamek wzniósł w II połowie XIV wieku biskup krakowski Florian z Mokrska w miejscu istniejącej od kilkudziesięciu lat drewnianej rezydencji biskupa Bodzanty. Obiekt włączony został w obręb fortyfikacji miejskich Bodzentyna. Składał się z czworobocznej wieży zlokalizowanej w narożniku północno-zachodnim oraz przylegającego do niej budynku mieszkalnego. W roku 1410 w zamku bodzentyńskim zatrzymał się król Władysław II Jagiełło, podążający na pielgrzymkę na Święty Krzyż, przed wyruszeniem na wojnę z Zakonem Krzyżackim. Wkrótce po tym, w roku 1413, obiekt został częściowo uszkodzony przez pożar. Z inicjatywy biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, zamek został wówczas odbudowany i rozbudowany o północne skrzydło mieszkalne. Pod koniec wieku XV kardynał Fryderyk Jagiellończyk wzniósł wschodnie reprezentacyjne skrzydło mieszkalne. Kolejni biskupi krakowscy rozbudowywali obiekt: w II połowie XVI wieku nastąpiła przebudowa w stylu renesansowym, w I połowie XVII wieku wzniesiono skrzydło południowe oraz budynek bramny, pod koniec wieku XVII dokonano przebudowy w stylu barokowym. Wraz ze wzrostem znaczenia pobliskiej rezydencji biskupiej w Kielcach, zamek bodzentyński tracił na znaczeniu. Ostatecznie został opuszczony już na początku XIX wieku i zaczął popadać w ruinę. Obecnie zamek w Bodzentynie zabezpieczony jest w formie trwałej ruiny.

Człuchów, woj. pomorskie, miasto powiatowe - zamek krzyżacki (komturski)
Zamek wzniesiono w połowie XIV wieku na przesmyku między dwoma jeziorami, z przeznaczeniem na siedzibę komtura. Bardzo rozbudowany obiekt składał się z czterech części: zamku wysokiego (zbudowanego a planie kwadratu) oraz trzech przedzamczy, które połączone były ze sobą za pomocą mostów przerzuconych nad fosami. Fundamenty i przyziemie wzniesiono z kamienia (granitu), natomiast podstawowym budulcem była cegła. Warownia była bardzo obszerna, posiadała aż 11 bram i 9 baszt, co czyniło ją drugim (po Malborku) pod względem wielkości zamkiem krzyżackim. W trakcie polsko-krzyżackich wojen z I połowy XV wieku, zamek pozostawał niezdobyty, zarówno z uwagi na swoje walory obronne, jak również na fakt, iż teren Pomorza Gdańskiego nie był głównym celem operacyjnym wojsk królewskich. Zmianę właściciela obiektu przyniósł dopiero wybuch wojny trzynastoletniej i zdobycie zamku przez powstańców pruskich w roku 1454. W czasie działań wojennych warownia kilkukrotnie była atakowana (bezskutecznie) przez zaciężne siły krzyżackie. Udało się to dopiero w roku 1466 oddziałom księcia pomorskiego Eryka II Lienzera, który jednak wkrótce ustąpił zamek królowi polskiemu. Na mocy traktatu pokojowego z roku 1466 cały teren Pomorza Gdańskiego włączony został do Królestwa Polskiego, a zamek człuchowski stał się siedzibą królewskiego starosty. Obiekt był kilkukrotnie bezskutecznie oblegany w trakcie kolejnych wojen, m.in. w roku 1520, 1563, czy 1627. Dopiero w czasach Potopu, w roku 1655, warownia w Człuchowie została zajęta przez oddziały szwedzkie. W późniejszych latach zamek utracił swoje znaczenie militarne i stopniowo popadał w ruinę. Niemal całkowity kres istnienia założenia zamkowego nastąpił na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to z inicjatywy władz pruskich, obiekt został rozebrany. Jedyną pozostałością gotyckiego zamku krzyżackiego jest wieża zamku wysokiego oraz fragmenty murów. Budynek przylegający do wieży to neogotycki kościół ewangelicki wzniesiony w latach 1826-28 na miejscu dawnej kaplicy zamkowej.

Drzewica, woj. łódzkie, pow. opoczyński - zamek arcybiskupów gnieźnieńskich
Zamek wzniesiony został w latach 1527-1535 z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Macieja Drzewickiego. Warownię zbudowano na planie prostokąta z czworobocznymi wieżami w narożach i wewnętrznym dziedzińcem. Obiekt zbudowano z kamienia (piaskowca) i cegły i pierwotnie prawdopodobnie był otynkowany. Brama wjazdowa zlokalizowana została w północno-wschodniej wieży, do której prowadził most zwodzony. Dwupiętrowy i podpiwniczony budynek mieszkalny zajmował całe zachodnie skrzydło. Od wschodu znajdował się dwupiętrowy budynek przeznaczony dla służby z ozdobnym ceglanym szczytem (zamieniony w późniejszym czasie na kaplicę). Całość założenia otaczała z trzech stron fosa a od północy rzeka Drzewiczka. Co ciekawe, zamek drzewicki zbudowano zasadniczo w stylu gotyckim, pomimo, iż w XVI wieku dominował już styl renesansowy. Nigdy później nie przechodził większych przebudów czy modyfikacji. W roku 1814 zamek spłonął. Po tym czasie nie był już użytkowany ani odbudowywany.

Gdańsk, woj. pomorskie, miasto wojewódzkie – zamek krzyżacki (komturski)
Murowany (gotycki) zamek krzyżacki w Gdańsku powstał wkrótce po roku 1343, kiedy to król Kazimierz III Wielki zawarł w Kaliszu pokój wieczysty z Zakonem i usankcjonował krzyżacką obecność na terenie Pomorza Gdańskiego. Nowy obiekt powstał w miejscu istniejącej wcześniej drewnianej warowni książąt wschodniopomorskich z nielicznymi tylko obiektami murowanymi (m.in. wieżą, o której wspomina Kronika Wielkopolska przy opisie wydarzeń z roku 1272). Nowy zamek wzniesiony został na planie kwadratu z wieżami na narożach. Z uwagi na brak szczegółowych informacji źródłowych czy ikonograficznych, nie jest znany wygląd tej warowni. Z dokumentów lustracji zamku wiadomo, iż był to obiekt dobrze wyposażony i silny militarnie. Kres istnienia zamku miał miejsce w roku 1454: Gdańsk przystąpił wówczas do antykrzyżackiego Związku Pruskiego i mieszczanie gdańscy zażądali od Krzyżaków wydania warowni. Wkrótce po przejęciu obiektu z rąk administracji krzyżackiej, gdańszczanie przystąpili do jego rozbiórki, przede wszystkim ze względów ekonomicznych (zamek gwarantował pełną kontrolę portu i ruchu statków na rzece - każdoczesny jego posiadacz mógł wpływać na politykę handlową miasta). Do dnia dzisiejszego zachowały się bardzo skromne pozostałości zamku - fragment zewnętrznego muru obronnego, a także znajdująca się w pobliżu Baszta Łabędź. Baszta nie jest jednak oryginalnym elementem dawnej warowni - została ona odbudowana po roku 1454 na fundamencie zamkowej Baszty Rybackiej i podwyższona o jedną kondygnację, wchodząc w skład nowych miejskich obwarowań.

Gniew, woj. pomorskie, powiat tczewski - zamek krzyżacki (komturski)
Budowę zamku rozpoczęto w roku 1283. Początkowo wzniesiono mur zewnętrzny na planie kwadratu, w którego trzech narożach wbudowano kwadratowe wieżyczki. W czwartym narożniku - północno-wschodnim - ulokowano wysoki stołp. Wzniesione zostały dwa skrzydła mieszkalne: północne i południowe. W I połowie XIV wieku podwyższono mury i narożne wieże, a także wzniesiono skrzydła wschodnie i zachodnie, zamykające dziedziniec. W późniejszym etapie zabudowania podwyższono, a od strony południowej założono przedzamcze, ubezpieczane przez fortyfikacje z basztami i dwie wieże bramne. Zamek gniewski był najpotężniejszą twierdzą krzyżacką na lewym brzegu Wisły, lecz pomimo tego został zajęty (bez walki) przez wojska polskie w roku 1410. Na mocy pokoju toruńskiego w roku następnym powrócił w ręce krzyżackie. W czasie tzw. Wojny Trzynastoletniej warownia kilkakrotnie była oblegana przez powstańców pruskich i wojska Kazimierza IV Jagiellończyka. Dopiero jednak oblężenie prowadzone przez Piotra Dunina od 27 lipca 1463 roku do 1 stycznia 1464 zakończyło się powodzeniem - zamek został zdobyty i nigdy już nie powrócił pod zarząd Krzyżaków, stając się siedzibą starostwa. W roku 1626 gniewską twierdzę zdobyły wojska szwedzkie, a podjęta 1 października tegoż roku próba odbicia zakończyła się porażką wojsk Zygmunta III Wazy. Dopiero ofensywa hetmana Stanisława Koniecpolskiego z lipca 1627 przywróciła zamek gniewski w ręce polskie. W czasie Potopu Szwedzkiego twierdza bardzo ucierpiała. Po zajęciu Gniewa przez Prusy w roku 1772 zamek pełnił wiele ról: był magazynem wojskowym, spichlerzem, a ostatecznie więzieniem. W tych też czasach zburzono wieżę główną, zastępując ją wieżą podobną do innych wież narożnych, usunięto sklepienia, tynki - wnętrze zamku zatraciło swój gotycki charakter. Obecny wygląd zamek gniewski zawdzięcza rekonstrukcji prowadzonej w kilku etapach od roku 1968 po dziś.

Golub-Dobrzyń, woj. kujawsko-pomorskie, miasto powiatowe – zamek krzyżacki (komturski)
Początki murowanego założenia w Golubiu przypadają na początek wieku XIV. Pierwotnie w tym miejscu znajdował się drewniany gród, pozostający w posiadaniu biskupstwa włocławskiego, jednak na skutek wymiany ziemie te przypadły Krzyżakom. W pierwszej fazie wzniesiono skrzydła południowe i zachodnie oraz muru obwodowego na planie zbliżonym do kwadratu. W kolejnej fazie (po roku 1330) zamek uzyskał swą zasadniczą formę. Planowano również wzniesienie wieży głównej, jednak inwestycja ta nie została nigdy ukończona. Ten gotycki obiekt kilkukrotnie okazał swoją wartość podczas wojen pomiędzy Zakonem i Władysławem Łokietkiem w latach 1329-33. W latach Wielkiej Wojny (1409-11), zamek dwukrotnie zdobyły wojska polskie, jednak na skutek ustaleń pokojowych, powrócił w ręce krzyżackie. W roku 1422 wybuchła kolejna wojna polsko-krzyżacka, której zamek golubski był głównym tłem. Wojna owa zyskała miano wojny golubskiej. Wojska Władysława Jagiełły wdarły się do Państwa Zakonnego, zajęły miasto Golub i po dwukrotnym szturmie, również zamek. Ponownie na skutek postanowień układu pokojowego, warownia powróciła do rąk Krzyżaków. Dopiero w roku 1466, po zakończeniu wojny trzynastoletniej, podczas której warownia golubska kilkukrotnie zmieniała właściciela, ostatecznie włączona została do Korony Polskiej. W roku 1511 obiekt został wyremontowany na polecenie króla Zygmunta I, jednak najważniejsza przebudowa nastąpiła dopiero w I poł. XVII wieku, kiedy starostwo golubskie otrzymała siostra króla Zygmunta III Wazy, Anna. Wazówna wprowadziła do surowego gotyckiego obiektu szereg elementów późnorenesansowych. Co ciekawe, starostwo golubskie (i zamek) dzierżone było przez kobiety związane z królewskim dworem. Po śmierci Anny Wazówny w roku 1625, otrzymała je Konstancja Habsburżanka, żona Zygmunta III Wazy. Po śmierci Katarzyny (1631), dobra przejęła (1632) królewna Anna Katarzyna Konstancja Wazówna, córka Zygmunta i Katarzyny. W latach 1638-44 zamkiem władała już Cecylia Renata Habsburżanka, żona króla Władysława IV Wazy. W późniejszym okresie założenie wielokrotnie zmieniało właścicieli, jednak nie realizowali oni większych inwestycji budowlanych, dlatego też zachowało swoją gotycko-renesansową formę.

Kielce, woj. świętokrzyskie, miasto wojewódzkie - zamek biskupów krakowskich
Barokowy zamek-pałac biskupów krakowskich powstał w latach 1637-1641 z inicjatywy biskupa Jakuba Zadzika, w miejscu dworu biskupa Piotra Tomickiego z XVI wieku. W tym samym miejscu dworek biskupów krakowskich (drewniany) istniał już od czasów średniowiecznych - wiadomo, iż książę Konrad I mazowiecki najechał Kielce w roku 1244 i spalił zabudowania biskupie. Nowa rezydencja biskupia, w przeciwieństwie do większości zamków polskich, przetrwała "potop szwedzki" w dobrym stanie. W I połowie XVIII wieku rezydencja została rozbudowana o boczne skrzydło południowe przez biskupa Felicjana Konstantego Szaniawskiego, natomiast jego następca - Jan Aleksander Lipski - dobudował boczne skrzydło północne. W roku 1789, na mocy ustawy "Sejmu Czteroletniego" kieleckie dobra biskupów krakowskich zostały przejęte przez administrację królewską, za odszkodowaniem na rzecz biskupa krakowskiego (w kwocie 100 000 złotych polskich rocznie). Po roku 1815, kiedy to Kielce zostały poddane władzy rosyjskiej, zamek przeszedł serię przebudów, które zniekształciły jego pierwotną barokową stylistykę: zburzona została główna brama, wieże utraciły hełmy, usunięto część zdobień z fasady, przebudowano wnętrza. W roku 1914 w obiekcie mieścił się sztab legionowy Józefa Piłsudskiego. Obecny swój kształt zamek zawdzięcza renowacji i przebudowie z lat 20. XX wieku oraz przebudowom powojennym, które w zasadzie przywróciły stan z końca XVIII wieku. W zamku od roku 1971 ma siedzibę Muzeum Narodowe w Kielcach.

Kwidzyn, woj. pomorskie, miasto powiatowe - zamek kapituły pomezańskiej
Gotycki zamek kapituły pomezańskiej w Kwidzynie został zbudowany na przełomie XIII i XIV wieku. Obiekt wzorowany był na warowniach krzyżackich z Gniewu czy Radzynia Chełmińskiego. Czworoboczne założenie z wewnętrznym dziedzińcem oraz narożnymi wieżyczkami ukształtowano ostatecznie w latach 1340-50. W tym samym czasie (1355) zakończono budowę katedry, którą połączono z zamkiem. W latach 80. XIV wieku wybudowano od zachodu gdanisko (wieżę ustępową), do którego prowadzi wsparty na arkadach, kryty ganek o długości 54 m. Od strony północy wzniesiono wieżę studzienną, również połączoną z zamkiem gankiem o długości 18 m. Zamek został zdobyty przez oddziały króla Władysława II Jagiełły wracającego z nieudanego oblężenia Malborka (19 września 1410), jednak wkrótce (1411) obiekt powrócił do Państwa Zakonnego wskutek zawartego układu pokojowego. W 1460 roku w toku działań wojennych warownię zdobył polski burgrabia, Andrzej Puszkarz ze Świecia. Kolejne najazdy i zniszczenia przyniosły lata 1478 (Wojna Popia) oraz 1520. Do roku 1551 zamek był siedzibą biskupów pomezańskich, a następnie został przejęty przez urzędników księcia Albrechta Hohenzollerna i pozostał w rękach administracji pruskiej aż do wieku XIX.

Łagów, woj. lubuskie, pow. świebodziński - zamek joannitów (komturski)
Murowany zamek w Łagowie został wzniesiony niedługo po roku 1350 przez zakon joannitów, prawdopodobnie w miejscu istniejącej już w XIII wieku drewnianej warowni (niektórzy badacze wskazują, iż poprzednia warownia znajdowała się w innym miejscu, na Sokolej Górze). Od końca XIV wieku zamek stanowił siedzibę komandora (komtura) joannitów. Pierwszymi zabudowaniami zamkowymi były dwukondygnacyjny dom mieszkalny usytuowany w zachodniej części dziedzińca oraz 20-metrowa wieża wzniesiona na planie kwadratu (na wysokości 17 metrów wieża przechodziła w kształt cylindryczny), osłaniająca bramę wjazdową we wschodniej ścianie. W XVI wieku wzniesiona została wieża bramna, natomiast wieża główna została podwyższona (do wysokości 35 metrów). W latach późniejszych XVI wieku powstało północne skrzydło, natomiast w II poł. XVII wieku wzniesiono budynek po stronie południowej. Obecnie zamek wykorzystywany jest jako luksusowy hotel. Wnętrza i zabudowania utrzymane są w stylu barokowym, za wyjątkiem gotyckiej wieży głównej i wieży bramnej.

Malbork, woj. pomorskie, miasto powiatowe - zamek krzyżacki (wielkich mistrzów)
Początki zamku datowane są na lata 1278-81, kiedy to powstały pierwsze zabudowania, m.in. północne skrzydło domu konwentualnego. Ok. 1300 roku wzniesiono zachodnie skrzydło, a także wieżę ustępową (gdanisko). W tym też czasie powstało przedzamcze gospodarczo-mieszkalne. Całość otoczona murem obwodowym i fosą. 14 września 1309 roku wielki mistrz Siegfried von Feuchtwangen przeniósł swą siedzibę z Wenecji do Malborka. Ta zmiana roli warowni malborskiej spowodowała potrzebę znaczącej jej rozbudowy. Powiększono ją początkowo o skrzydło południowe, a następnie wschodnie, lokując w nich dormitoria (sypialnie) dla zakonników, kapitularz i refektarz konwentu. Dokonano też rozbudowy kościoła zamkowego Najświętszej Marii Panny: powstała wówczas kaplica Św. Anny przeznaczona na miejsce pochówku wielkich mistrzów. Większość tych inwestycji zrealizowano w latach 30. XIV wieku. Zamek malborski cały też czas zwiększał swoje walory obronne. W roku 1410, w czasie tzw. Wielkiej Wojny z koalicją polsko-litewską oparł się długotrwałemu oblężeniu (25 VII-19 IX) wojsk Władysława Jagiełły. Ponowne nieudane oblężenie nastąpiło w roku 1454 w czasie tzw. Wojny Trzynastoletniej. Zamek dostał się w ręce polskie w czerwcu 1457 roku. Wówczas to został wykupiony przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka (wraz z zamkiem w Tczewie i Iławie) od dowódcy zaciężnych wojsk krzyżackich, Czecha Oldrzycha Czerwonki za cenę 190 tysięcy florenów. Od tamtego czasu, aż do I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 roku, pełnił rolę rezydencji królów polskich. W późniejszych latach założenie malborskie nie było znacząco przebudowywane. Zniszczenia przyniosły konflikty ze Szwecją w XVII wieku, a następnie działalność zaborcy pruskiego (wyburzono gotyckie sklepienia, Wielki Refektarz przeznaczono na ujeżdżalnię koni, w Pałacu Wielkich Mistrzów ulokowano fabrykę tkanin i mieszkania dla robotników, dokonano rozbiórki bram i murów). Rekonstrukcję przeprowadzono w latach 1882-1931, jednak jej efekty nie były długotrwałe: zamek bardzo ucierpiał w czasie działań wojennych w roku 1945. Obecny kształt zamek malborski zawdzięcza powojennej odbudowie, rozpoczętej po roku 1961. Obiekt został wpisany w roku 1997 na Listę światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. Jest to największy na świecie gotycki zamek ceglany.

Raciążek, woj. kujawsko-pomorskie, pow. aleksandrowski – zamek biskupów włocławskich
Pierwszy drewniano-ziemny obiekt warowny powstał już w połowie wieku XIII, prawdopodobnie już w roku 1262, kiedy to biskup włocławski Wolimir uzyskał od papieża Urbana IV zgodę na budowę grodu (bez uzyskania stosownego zezwolenia księcia Kazimierza I Konradowica). Wkrótce warownia została tymczasowo zajęta przez oddziały książęce - zrabowano wówczas skarbiec biskupi. Latem roku 1304 zamek ten został zdobyty przez księcia dobrzyńskiego Siemowita, jednak wkrótce książęta inowrocławscy - Leszek, Przemysł i Kazimierz - odbili go z rąk najeźdźcy. W toku wojen pomiędzy Władysławem Łokietkiem i Krzyżakami, warownia dwukrotnie była zdobywana przez wojska zakonne: w roku 1329 i 1330. Drugi z najazdów okazał się dla zamku szczególnie dotkliwy - jak poinformował kronikarz Jan Długosz, [...] przez poczynione zewsząd wyłomy mistrz z wojskiem wpadł do zamku Raciążka, i wielką ilość pieniędzy, oręża, bogactw i rozmaitych sprzętów zabrał w zdobyczy; niemały także gmin ludzi, tak szlachty jak i pospólstwa zagarnął w niewolę. Wkrótce po zniszczeniu grodu, nowy murowany (gotycki) zamek wzniósł biskup włocławski, Maciej z Gołańczy. Miało to miejsce przed rokiem 1364. Obiekt wkrótce został rozbudowany – powstały m.in. mury obwodowe wokół krawędzi wzniesienia, na którym zlokalizowano zamek, a za czasów biskupa Jana Karnkowskiego (sekretarza króla Zygmunta I Starego) przy południowej krawędzi wzgórza dobudowano 10-metrową wieżę. Losy warowni są dość trudne w określeniu, z uwagi na wielość miejscowości o nazwie Raciąż, Raciążek. Być może to właśnie na tym zamku trwały pokojowe negocjacje polsko-krzyżackie w roku 1404, w których osobisty udział brał król Władysław Jagiełło (większość badaczy wskazuje jednak na Raciąż na Mazowszu). Po roku 1466, kiedy to Raciążek utracił swoje znaczenie strategiczne (zniesiona została granica polsko-krzyżacka), zamek został stopniowo przebudowywany przez biskupów włocławskich z obronnej warowni w wygodną rezydencję. W I połowie wieku XVIII biskup Krzysztof Antoni Szembek przebudował zamek w rezydencjonalny pałac w stylu włoskim. W późniejszych latach obiekt uległ degradacji, a w czasach zaborów, decyzją władz pruskich, został niemal całkowicie rozebrany. Obecnie jest to trwała ruina.

Radzyń Chełmiński, woj. kujawsko-pomorskie, pow. grudziądzki – zamek krzyżacki (komturski)
Pierwszy murowany zamek wzniesiono w latach 1270-85, w miejscu, w którym uprzednio funkcjonowała warownia drewniano-ziemna z roku 1234 (jeszcze wcześniej w Radzyniu znajdowało się grodzisko słowiańskie, a następnie fortalicjum książąt mazowieckich). Jeszcze w trakcie prac budowlanych, w roku 1278 twierdza została tymczasowo zdobyta przez Prusów, co prawdopodobnie uzmysłowiło władzom Zakonu Krzyżackiego, iż budowane założenie może okazać się niedostateczne dla utrzymania przewagi militarnej nad plemionami pruskimi. Stąd też w na początku wieku XIV obiekt został rozbudowany i otrzymał swoją ostateczną formę. Gotycka warownia została wzniesiona na planie kwadratu z wieżami w narożach oraz dodatkową najwyższą ośmioboczną wieżą ostatecznej obrony w północno-zachodnim narożniku. Obiekt wykazywał duże podobieństwo z zamkiem w Gniewie, stąd też niektórzy badacze są przekonani, iż obydwa zamki projektował ten sam architekt. Bramę wjazdową ulokowano od strony południowej. Zamek w Radzyniu Chełmińskim był jedną z najpotężniejszych twierdz na południu Państwa Zakonnego. Swoją przydatność militarną udowodnił już w roku 1330, kiedy to oddziały polskie, węgierskie i litewskie prowadzone przez Władysława Łokietka najechały na ziemię chełmińską. Król Polski przez kilka tygodni złupił oraz spalił całą ziemię chełmińską z wyjątkiem twierdz, z których żadnej nie mógł zająć, chociaż niektóre szturmował wszystkimi siłami. Zdobycie zamku powiodło się dopiero oddziałom wracającym z nieudanego oblężenia Malborka - miało to miejsce 21 września 1410 roku. Już wkrótce jednak (1411) obiekt (i cała ziemia chełmińska) powrócił w ręce krzyżackie wskutek zawartego układu pokojowego. W roku 1466, na mocy kolejnego układu polsko-krzyżackiego, Radzyń Chełmiński przyłączony został do Królestwa Polskiego jako część Prus Królewskich. Obiekt został poważnie uszkodzony w toku działań wojennych z lat 1626-29 (wojna ze Szwecją). W późniejszym okresie utracił swoje walory militarne i został opuszczony. Stan techniczny warowni był już tak zły, że pod koniec wieku XVIII władze pruskie rozpoczęły jego rozbiórkę, by z pozyskanych cegieł wznosić twierdzę w pobliskim Grudziądzu. Zabezpieczanie zamku w formie trwałej ruiny rozpoczęto w połowie wieku XIX i trwa do dziś.

Sławków, woj. śląskie, powiat będziński - zamek biskupów krakowskich
Budowę zamku rozpoczął w latach 1280-83 biskup krakowski Paweł z Przemankowa. Od początku swego istnienia była to budowla kamienna (ze skał dolomitowych) z murami obwodowymi w kształcie czworoboku i co najmniej dwiema basztami. W roku 1289 biskup Paweł z Przemankowa opowiedział się przeciwko księciu Henrykowi IV Prawemu, który za karę uwięził biskupa i zajął zamek. Wydarzenie to stanowi pierwszą zachowaną wzmiankę źródłową na temat warowni sławkowskiej. Na początku wieku XIV zamek został rozbudowany przez biskupa krakowskiego Jana Muskatę: został otoczony wałem ziemnym z budynkiem bramnym i fosą. Wkrótce jednak (1309) zamek został zajęty przez Władysława Łokietka i prawdopodobnie pozostawał w jego rękach aż do śmierci biskupa Jana (1320). W roku 1327 zamek został zdobyty przez oddziały czeskie Jana Luksemburskiego, który wkroczył do Małopolski w nadziei zdobycia Krakowa i rozgromienia Władysława Łokietka. Czesi wkrótce wycofali się, wobec zagrożenia ze strony węgierskiej. Obiekt podupadł w połowie XV wieku, zapewne wskutek niszczycielskich najazdów husytów. Zamku nie nigdy odbudowano, a w latach następnych zasypano jego pozostałości wałami ziemnymi, które miały chronić miasto przed skutkami ataków artyleryjskich. Istniejące dziś relikty założenia odkryte zostały podczas prac archeologicznych w latach 80. XX wieku. Są to mury przyziemia wieży mieszkalnej i budynku bramnego, a także fragmenty muru obwodowego.

Uniejów, woj. łódzkie, pow. poddębicki - zamek arcybiskupów gnieźnieńskich
Zamek nad Wartą zbudowany został z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii ze Skotnik, bliskiego współpracownika i stronnika króla Kazimierza III Wielkiego. Obiekt powstawał w latach 1360-1365 w miejscu, w którym uprzednio funkcjonowała drewniana warownia zniszczona przez najazd krzyżacki (w roku 1331 roku). Nowy murowany gotycki obiekt wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach 25x28 metrów. Założenie otoczono wysokim 10-metrowym murem obwodowym, palisadą oraz fosą. Wewnątrz umocnień powstał trzykondygnacyjny budynek mieszkalny połączony z budynkiem kaplicy oraz basztą. Od strony południowej ulokowano bramę wjazdową. Już wkrótce obiekt dodatkowo wzmocniono zastępując palisadę oraz fosę dodatkową, nieco niższą linią murów obwodowych. Z uwagi na swoje właściwości obronne, zamek uniejowski od początku swego funkcjonowania spełniał również rolę tymczasowego - na czas wojen - skarbca oraz archiwum arcybiskupów gnieźnieńskich. Kolejni arcybiskupi dbali o założenie i dokonywali szeregu inwestycji budowlanych - już w połowie wieku XV zamek przeszedł znaczącą rozbudowę, dzięki której jego powierzchnia wzrosła niemal dwukrotnie. Kres gotyckiej warowni przyniósł rok 1525, kiedy to podczas wielkiego pożaru zamek spłonął niemal doszczętnie. Odbudowa - w stylu renesansowym - przeprowadzona została z inicjatywy starosty Stanisława z Gomolina herbu Jelita. Powstał wówczas nowy budynek mieszkalny łączący podwyższoną basztę i wieżę bramną. Pod koniec wieku XVI na zamku gościł król Stefan Batory. W latach 1638-45 arcybiskupi Jan Wężyk herbu Wąż i Maciej Łubieński herbu Pomian dokonali kolejnej przebudowy obiektu - przekształcili oni warownię w rezydencję renesansowo-barokową, likwidując przy tym większość elementów służących obronie. Wkrótce - w czasie Potopu szwedzkiego zamek został dotkliwie spustoszony przez oddziały szwedzkie. W późniejszych latach założenie uniejowskie jeszcze kilkukrotnie było niszczone (1704 - przed wojska saskie, 1736 - przez pożar, w czasie II wojny światowej) i remontowane (1745, 1848, 1957-67, 2011-15). Od roku 1796 nie stanowi już własności arcybiskupów gnieźnieńskich.